A Systematic Review of Research on Inclusive Tourism: Bibliometric Analysis and Content Analysis

Document Type : Original Manuscript

Author

Department of Tourism and Hospitality Management, Faculty of Economics, Management and Social sciences, Shiraz University

Abstract

Tourism is often accused of providing unequal benefits and marginalizing disadvantaged and vulnerable groups for reasons such as ethnicity, gender, geographic region, poverty, disability, etc. Inclusive tourism as an approach based on the UN Sustainable Development Goals has been suggested in response to the exclusive nature of tourism development. This study aims to systematically review the literature on inclusive tourism using bibliometric analysis and quantitative content analysis. One hundred four documents indexed in the Scopus database were analyzed to understand the research's social and conceptual structure, the frequency of research methods and target groups. The findings revealed that research in this nascent field can be categorized into four clusters, namely:  "sustainability," "social entrepreneurship," "social inclusion," and "accessible tourism." In addition, based on the content analysis results, most of the research conducted in this field has been qualitative and conceptual, focused on the physically disabled from the demand side and on local communities from the supply side. The literature in this field is not yet well developed and requires research focusing on the diverse needs of different groups. The results of this study will help researchers and tourism activists understand trends in inclusive tourism and future research directions.

Keywords

Full Text

مرور نظام‏مند پژوهش‏های گردشگری فراگیر:
تحلیل کتاب‏سنجی و تحلیل محتوا

فاطمه شکاری [1] *

[2]

تاریخ دریافت: 21/03/1402   

تاریخ پذیرش: 18/05/1402

 

چکیده

گردشگری اغلب متهم به ایجاد منافع نابرابر و به حاشیه راندن گروه‏های محروم و آسیب‏پ پذیر به دلایلی چون  نژاد، جنسیت، منطقه جغرافیایی، فقر، ناتوانی و غیره است. گردشگری فراگیر بعنوان رویکردی مبتنی بر اصول توسعه پایدار سازمان ملل متحد و در پاسخ به گرایش‏های انحصارطلبانه در توسعه این بخش ارائه شده است. هدف این مطالعه، مرور نظام ‏مند ادبیات حوزه گردشگری فراگیر با استفاده از تحلیل کتاب‏ سنجی و تحلیل محتوای کمی (آشکار)  بوده است. تحلیل 104 سند نمایه شده در پایگاه اسکوپوس به منظور شناخت ساختار اجتماعی و مفهومی پژوهش‏ها، فراوانی روش‏های پژوهش و گروه‏های هدف انجام شد. یافته‏ها نشان داد که پژوهش‏های این حوزه نوپا را می‏توان در چهار خوشه با عنوان‏های «پایداری»، «کارآفرینی اجتماعی»، «شمول اجتماعی» و «گردشگری دسترس‏پذیر» دسته‏بندی کرد. بعلاوه، بر اساس نتایج تحلیل محتوا اغلب پژوهش‏های صورت گرفته در این حوزه، کیفی و مفهومی، از سمت تقاضا متمرکز بر معلولان جسمی-حرکتی و از سمت عرضه متمرکز بر جوامع محلی بوده است. به طور کلی، ادبیات این حوزه هنوز به خوبی توسعه نیافته و نیازمند پژوهش‏هایی با تمرکز بر نیازهای متنوع گروه‏های مختلف است. نتایج این مطالعه، پژوهشگران و فعالان حوزه گردشگری را با روندهای پژوهشی در حوزه گردشگری فراگیر و زمینه‏های پژوهشی آتی آشنا می‏سازد.

 واژگان کلیدی: توسعه فراگیر؛ شمول؛ گردشگری فراگیر؛ تحلیل کتاب‏سنجی؛ تحلیل محتوا

 

 

مقدمه

اگرچه پیشینه توجه محققان به منافع اجتماعی گردشگری و شناخت چگونگی به حداکثر رساندن آن‏ها قدمتی به اندازه شکل‏گیری صنعت گردشگری دارد (Biddulph & Scheyvens, 2018)، با این حال، این صنعت بعنوان فعالیتی انحصاری مورد انتقاد واقع می‏شود و متهم است که اغلب فرصت‏های سفر و تفریح را برای طبقه‏های متوسط و بالا فراهم می‏کند، به کسب سود بویژه توسط شرکت‏های چند ملیتی کمک می‏کند، مجتمع‏های تفریحی جزیره‏ای[i] را برای افراد ثروتمند توسعه می‏دهد، در حالی که فرصت‏های توسعه مرتبط با گردشگری برای جوامع فقیرتر و به حاشیه رانده شده فراهم نیست (Scheyvens & Biddulph, 2018). 

با رشد بی وقفه و سریع گردشگری، شواهد نابرابری‏های ایجاد شده ناشی از توسعه آن به طور فزاینده‏ای آشکار شده و محققان دریافته اند که بسیاری از پتانسیل‏های گردشگری برای ایجاد عدالت اجتماعی هدر رفته و بسیاری از منافع قدرتمند آن برای بشریت محقق نشده است (Gillovic & McIntosh, 2020). این در حالی است که گردشگری  با  کارآفرینی و اشتغال‏زایی برای جوانان، زنان، اقلیت‏های نژادی، مردم بومی و اجتماعات محلی و سایر گروه‏های به حاشیه رانده شده، به طور بالقوه می‏تواند نیروی محرک مهمی برای اقتصاد محلی و خلق فرصت‏های اقتصادی و اجتماعی برای بخش‏های گسترده ای از جامعه باشد و پتانسیل قابل توجهی برای کمک به تنوع بخشی اقتصادی دارد. علاوه بر این، می‏تواند به ارتقاء شمول اجتماعی[ii]، کاهش فقر و حفظ میراث و فرهنگ کمک ‏کند. با این حال، برای دستیابی به این منافع باید مدل‏های جدیدی از توسعه گردشگری ارائه شود که شمول را در بطن خود داشته باشد  (Moreno de la Santa, 2020).

در سایه افزایش نابرابری‏ها در سراسر جهان، توجه به چگونگی فراگیرتر کردن گردشگری بعنوان یکی از بزرگ‏ترین صنعت‏ها، اهمیت زیادی یافته است. این دغدغه ابتدا در زمینه استفاده رو به رشد از گردشگری به عنوان ابزاری برای ادغام اجتماعی در اروپا، به ویژه در رابطه با استقبال از پناهندگان مطرح شد (Moreno de la Santa, 2020). سپس، بحث‏های صورت گرفته در مورد پتانسیل گردشگری برای نقش آفرینی در دستیابی به «اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد» و «اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد» سبب شد که موضوع شمول در گردشگری مورد تاکید قرار گیرد. شمول یکی از اصول اصلی اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد است. این موضوع که توسعه گردشگری تنها در صورتی می‏تواند فراگیر باشد و به کاهش فقر کمک کند که گستره وسیعی از ذی‏نفعان در خلق فرصت‏ها و تسهیم منافع سهیم باشند، مورد تاکید قرار گرفته است  (Butler & Rogerson, 2016).

بنابراین، محققان انتقادی گردشگری به طور فزاینده به دنبال  شناخت دیدگاه‏های جوامعی هستند که صداهای آن‏ها شنیده نمی‏شود و به حاشیه رانده شده اند. با اذعان به مشارکت محدود گروه‏های مختلف در گردشگری، گردشگری فراگیر بعنوان رویکردی به توسعه و پژوهش برای غلبه بر گرایش‏های انحصاری این صنعت، تضمین مشارکت گروه‏های بیشتری از مردم و بهره‏مندی از منافع آن ارائه شده است (Gillovic & McIntosh, 2020). مفهوم توسعه گردشگری فراگیر می‏تواند به ما کمک کند که به شیوه ای سازنده‏تر و انتقادی‏تر در مورد شیوه‏های توسعه گردشگری بیندیشیم به طوری که این صنعت بتواند گستره وسیعی از منافع را برای گروه‏های گوناگون فراهم کند و به پیامدهای برابرتر و پایدارتر در آینده منجر شود (Scheyvens & Biddulph, 2018).

گردشگری فراگیر عبارتست از «گردشگری تحول آفرین که در آن گروه‏های به حاشیه رانده شده در تولید یا مصرف اخلاقی گردشگری دخیل و از منافع آن بهره‏مند می‏شوند» (Scheyvens & Biddulph, 2018, p. 4). گردشگری فراگیر از آن رو تحول آفرین است که به نابرابری‏ها توجه و تلاش می‏کند بر انزوای گروه‏های مختلف در مکان‏های مختلف غلبه کند، کلیشه‏های تعمیم داده شده به جوامع را به چالش بکشد و مردم را به شناخت شرایط اقلیت‏ها از طریق گردشگری دعوت کند (Scheyvens & Biddulph, 2018).

رویکرد گردشگری فراگیر به دنبال این است که گروه‏هایی که به طور معمول از گردشگری کنار گذاشته و به حاشیه رانده می‏شوند را به گردشگری وارد کند به شیوه‏ای که بتوانند از آن منفعت کسب کنند یا کنترل بیش‏تری روی آن بدست بیاورند (Biddulph & Scheyvens, 2018). این گروه‏ها ممکن است بعنوان تولیدکننده (Biddulph, 2018) یا مصرف‏کننده گردشگری (Evcil, 2018)، ذی‏نفعانی که تحت تاثیر سیاست‏ها و اقدامات توسعه این صنعت قرار می‏گیرند (Nyanjom, Boxall, & Slaven, 2018) ، کسانی که از سیاست‏های مسئولانه شرکت‏ها نفع می‏برند (Zapata Campos, Hall, & Backlund, 2018) یا کارکنانی که حقوق و بهزیستی آن‏ها تضمین شده است (Cañada, 2018) باشند.

اسکیونز و بیدولف[iii] (2018)، چارچوبی مفهومی  شامل هفت عنصر ارائه دادند که حوزه‏های پژوهش در زمینه گردشگری فراگیر را دربر می‏گیرد. این حوزه‏ها عبارتند از: 1) گروه‏های به حاشیه رانده شده بعنوان تولیدکنندگان گردشگری، 2) گروه‏های به حاشیه رانده شده بعنوان مصرف‏کنندگان گردشگری، 3) بازنمایی خود به شیوه‏ای آبرومندانه و مناسب، 4) تغییر نقشه گردشگری برای درگیر کردن افراد و گروه‏های جدید، 5) ارتقاء درک و احترام متقابل، 6) بسط مشارکت در تصمیم‏گیری گردشگری و 7) دگرگونی روابط قدرت در داخل و خارج از گردشگری. به گفته آنان، توسعه گردشگری فراگیر در واکنش به گرایش‏ گردشگری به طرد گروه‏ها به دلایل اجتماعی، اقتصادی یا مکانی، نه تنها بر آن است تا دسترسی وسیع‏تری را به مصرف و تولید گردشگری و تسهیم منافع در مقصدهای فعلی فراهم کند، بلکه می‏کوشد نقشه گردشگری را به طور مجدد به گونه ای طراحی ‏کند که مقصدهای جدید برای کسب تجربه و ایجاد تعامل توسعه یابد. محققان بعدی در پژوهش‏های خود این چارچوب مفهومی را مورد استفاده قرار داده اند (برای مثال، Bellato & Cheer, 2021; Gillovic & McIntosh, 2020)

اسکیونز و بیدولف (2018)، هم‏چنین، بین رویکردهای گردشگری فراگیر با گردشگری یکپارچه (مانند توسعه گردشگری در قالب مجتمع‏های تفریحی یکپارچه[iv]) و کسب و کار فراگیر[v] تمایز قائل شدند. بعلاوه، به نقاط مشترک و افتراق بین گردشگری فراگیر و سایر مفاهیم مرتبط با آن مانند گردشگری دسترس‏پذیر، گردشگری حامی فقرا، گردشگری اجتماعی، صلح از طریق گردشگری، گردشگری جامعه بنیاد و گردشگری مسئولانه پرداختند.

فراگیر بودن توسعه گردشگری مساله ای است که به طور فزاینده توسط محققان مورد توجه قرار گرفته است (Butler & Rogerson, 2016). اگرچه مطالعه پیرامون مفاهیم مرتبط با گردشگری فراگیر مانند گردشگری دسترس‏پذیر، گردشگری حامی فقرا، گردشگری جامعه بنیاد و غیره چندین دهه سابقه دارد، اما مفهوم گردشگری فراگیر پس از تصویب اهداف توسعه سازمان ملل متحد در سال 2015 (Scheyvens & Biddulph, 2018) به طور جدی‏ دنبال شد. بعلاوه، به گفته اسکیونز و بیدولف (2018) علاوه بر وجود برخی شباهت‏ها، این رویکرد با رویکردهای نام برده تفاوت‏هایی نیز دارد.

 با توجه به اهمیت رویکرد گردشگری فراگیر در شکل‏دهی به الگوهای آینده توسعه این صنعت و جهت‏دهی به پژوهش‏های آینده، پژوهش حاضر با  هدف شناخت روندها و ویژگی‏های دانش تولید شده در حوزه گردشگری فراگیر و ترسیم جریان‏های پژوهشی موجود در ساختارهای اجتماعی و مفهومی این حوزه به مرور نظام‏مند پژوهش‏های گذشته با استفاده از تحلیل کتاب‏سنجی[vi] پرداخته است. تحلیل کتاب‏سنجی، تکنیک سودمندی برای شناخت عینی دامنه دانش در یک حوزه است و روش‎‏‏های سنتی مرور ادبیات را تکمیل می‏کند ‏(پروازی شندی، ایرانی، کردنائیج، و خواجه ئیان،  ۱۴۰۰). ترسیم ساختار‏های فکری، اجتماعی و مفهومی دانش در یک حوزه پژوهشی اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران آتی قرار می دهد ‏(Aria, Misuraca, & Spano, 2020). تحلیل عملکرد پژوهش‏های پیشین و ترسیم نقشه علم با استفاده از این تکنیک صورت می‏گیرد (Donthu, Kumar, Mukherjee, Pandey, & Lim, 2021)‏. به منظور تکمیل تحلیل‏های کتاب‏سنجی، تحلیل محتوای کمی با هدف شناسایی فراوانی روش‏های پژوهش مورد استفاده و گروه‏های هدفی که در مطالعات مورد توجه قرار گرفته اند، انجام شد. نتایج این مطالعه، پژوهشگران و فعالان حوزه گردشگری را با روندهای پژوهشی در حوزه گردشگری فراگیر و زمینه‏های پژوهشی آتی آشنا می‏سازد. سوال‏هائی که این پژوهش به آن پاسخ خواهد داد به شرح زیر است:

  • روند زمانی تولیدات علمی در زمینه گردشگری فراگیر چگونه بوده است؟
  • اثرگذارترین تولیدات علمی، منابع، پژوهشگران، موسسه‏ها و کشورها در پژوهش‏های حوزه گردشگری فراگیر کدامند؟
  • شبکه‏های هم‏ تالیفی (پژوهشگران، موسسه‏ها و کشورها) در پژوهش‏های حوزه گردشگری فراگیر چگونه است؟
  • پرتکرارترین کلمات کلیدی، شبکه هم‏ رخدادی و روند تحول زمانی آن‏ها در پژوهش‏های حوزه گردشگری فراگیر چگونه است؟
  • در پژوهش‏های حوزه گردشگری فراگیر چه روش‏هایی مورد استفاده قرار گرفته اند؟
  • پژوهش‏های حوزه گردشگری فراگیر بر کدام گروه‏های هدف متمرکز بوده اند؟

روش

در سال‏های اخیر مطالعه نظام‏مند ادبیات علمی در یک قلمرو پژوهشی خاص به طور فزاینده‏ای مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است (Aria et al., 2020). به منظور مرور ادبیات، از روش‏هایی مانند فراتحلیل، مرور نظام‏مند ادبیات و روش کتاب‏سنجی استفاده می‏شود ‏.(Donthu et al., 2021) در پژوهش حاضر، از تحلیل کتاب‏سنجی و تحلیل محتوای کمی استفاده شده است. تحلیل کتاب‏سنجی روشی کمی برای تحلیل عملکرد (یعنی شناسایی سهم هر یک از اجزای پژوهش، شامل نویسندگان، موسسه‏ها، کشورها و مجله‏ها) و ترسیم نقشه علم (یعنی شناسایی روابط بین اجزا پژوهش) است (Donthu et al., 2021). تحلیل محتوا نیز از روش‏های پرکاربرد برای تحلیل داده‏های متنی در پژوهش‏های حوزه گردشگری و مهمان‏نوازی بوده است که به دو شیوه کمی و کیفی انجام می‏شود (Çakar, 2022). در پژوهش حاضر از تحلیل محتوای کمی به منظور شناسایی فراوانی روش‏های پژوهش و گروه‏های هدفی که در مطالعات مورد توجه قرار گرفته اند، استفاده شده است. تحلیل محتوا به صورت دستی و در نرم‏افزار اکسل انجام شد.

‏جامعه آماری پژوهش حاضر، تولیدات علمی در حوزه گردشگری فراگیر بوده است که در پایگاه اسکوپوس نمایه شده اند. پایگاه داده اسکوپوس بزرگ ترین پایگاه داده چند رشته ای در علوم اجتماعی است (Aria et al., 2020) که پژوهش‏های با کیفیت و داوری شده را نمایه می کند (Lin & Rasoolimanesh, 2022). این پایگاه نسبت به پایگاه Web of Science بازه زمانی وسیع تری را در بر می‏گیرد (Emich, Kumar, Lu, Norder, & Pandey, 2020)  و پوشش گسترده‏تری از مجله‏های حوزه گردشگری دارد (Lin & Rasoolimanesh, 2022). هم‏چنین، محققان پیشنهاد می‏کنند که به جای پایگاه‏های داده متعدد از یک پایگاه اطلاعاتی واحد برای گردآوری پژوهش‏های پیشین استفاده شود، چرا که تجمیع داده‏هایی که از چندین پایگاه و‏ قالب‏های مختلف  گردآوری شده اند، احتمال خطای انسانی را افزایش می‏دهد (Donthu et al., 2021).

جدول 1، راهبرد جستجو در پایگاه اسکوپوس را نشان می دهد  که در تاریخ 3 ژوئن 2023 انجام شد. نتایج این جستجو شامل 129 رکورد (تولیدات علمی) به طور کلی و 117 رکورد به زبان انگلیسی بود. به منظور افزایش کیفیت یافته‏ها، قبل از انجام تحلیل، غربالگری داده‏ها به منظور کسب اطمینان از عدم وجود داده‏های تکراری، نادرست یا نامرتبط انجام شد  (Donthu et al., 2021). پس از بررسی رکوردها و حذف موارد نامرتبط، تعداد رکوردها به 104 مورد کاهش یافت. از این تعداد، 78 مورد مقاله، 16 مورد فصل کتاب، 10 مورد مقاله کنفرانس و 2 مورد کتاب بود. اطلاعات رکوردهای بازیابی شده شامل کلیه اطلاعات استناد، اطلاعات کتاب‏شناختی (وابستگی، ناشر)، چکیده و کلیدواژه‏ها (چکیده، کلیدواژه‏های نویسندگان، کلیدواژه‏های نمایه شده[vii]) و منابع در قالب فایل اکسل (CSV) ذخیره شد. تحلیل داده‏ها با استفاده از نرم افزار VOSviewer_1.6.18 انجام شد. VOSviewer نرم افزاری برای ترسیم و نمایش نقشه‏های کتاب‏سنجی با تاکید بر جنبه‏های مختلف اجزای پژوهش است (van Eck & Waltman, 2010).

به طور کلی، معیارهای تشابه به دو دسته مرتبط با نظریه مجموعه‏ها (کسیونس، شاخص شمول و شاخص جاکارد) و احتمالی (قدرت ارتباط) دسته‏بندی می‏شوند. نتایج نظری و تجربی نشان داده است که معیارهای احتمالی بهتر می‏توانند داده‏ها را نرمال کنند (Eck & Waltman, 2009). در پژوهش حاضر، نرمال سازی با استفاده از روش «قدرت ارتباط[viii]» انجام شد. این روش نرمال سازی داده‏های هم رخداد به طور پیش فرض در نرم افزار VOSviewer انتخاب شده است (van Eck & Waltman, 2022). ‏

جدول 1. راهبرد جستجو در پایگاه اسکوپوس (منبع: نویسنده)

کلیدواژه‏ها

"  "Inclusive tourism"  OR  “Inclusive-tourism

زمینه جستجو

Title, Abstract, Keywords

سال

نامحدود

معیارهای شمول

Language: English

Subject area: All

Document type: All

 

 

نمودار 1. روند انتشار سندها در هر سال (منبع: اسکوپوس)

یافته‏ها

روند انتشار تولیدات علمی

نمودار 1، روند زمانی انتشار سندها در حوزه گردشگری فراگیر را نشان می‏دهد. مطابق نمودار، بازه زمانی انتشار سندها بین سال‏های 2007 تا 2023  بوده و از سال 2018 به بعد روند افزایشی قابل توجهی داشته است. بیش‏ترین تعداد سند (27 مورد) متعلق به سال 2020 بوده است.

تحلیل استنادها

تحلیل استنادها به شناسایی اثرگذارترین تولیدات علمی در حوزه پژوهش می‏پردازد. واحد تحلیل استنادها، سندها هستند و داده‏های مورد نیاز عبارتند از نام نویسندگان، استنادها، عنوان، نام مجله، شناسه دیجیتال (DOI) و منابع (Donthu et al., 2021).

تولیدات علمی

به منظور شناسایی پراستنادترین تولیدات علمی، حداقل تعداد استنادهای ‏ یک سند، 5 در نظر گرفته شد. 49 سند که حداقل پنج استناد داشتند انتخاب شدند که تقریبا شامل نیمی از سندها است. جدول 2، ده سند پراستناد را نشان می‏دهد. بعلاوه، بیش‏ترین استناد نرمال شده متعلق به Kadi, Plank, and Seidl (2022) (81/5) بود. پس از آن، Benjamin, Bottone, and Lee (2021) (04/5)،  Milano and Koens (2022) (69/4)،  Musavengane, Siakwah, and Leonard (2020) (66/4) و Sica, Sisto, Bianchi, and Cappelletti (2021) (24/4) بیش‏ترین استنادهای نرمال شده را داشتند. استنادهای نرمال شده عبارتست از تعداد استنادهای یک مقاله تقسیم بر میانگین تعداد استناد همه مقاله‏های منتشر شده در سال مورد نظر که در داده‏ها وجود دارند. استنادهای نرمال شده از جهت کاهش تاثیر زمان اهمیت دارند چرا که مقاله‏های قدیمی‏تر زمان بیش‏تری برای دریافت ارجاع داشته‏اند (van Eck & Waltman, 2022).Scheyvens and Biddulph (2018) نیز دارای بیش‏ترین پیوند با سایر سندها بود (12 پیوند) و پس از آن Butler and Rogerson (2016) با 6 پیوند قرار گرفت.

جدول 2. پراستنادترین سندها  (منبع: نویسنده)

نویسندگان

استنادها

پیوندها

استنادهای نرمال شده

نویسندگان

استنادها

پیوندها

استنادهای نرمال شده

Scheyvens and Biddulph (2018)

139

12

15/4

Suess and Mody (2016)

34

0

52/1

Cañada (2018)

46

0

38/1

Rogerson and Rogerson (2019)

34

2

99/0

Butler and Rogerson (2016)

45

6

01/2

Musavengane et al. (2020)

29

0

66/4

Nyanjom et al. (2018)

43

3

29/1

Gillovic and McIntosh (2020)

26

3

18/4

Yang, Yang, and Khoo-Lattimore (2019)

34

0

24/3

Kadi et al. (2022)

26

2

81/5

 

منابع

به منظور شناسایی اثرگذارترین منابع، حداقل تعداد سندهای یک منبع 5 و حداقل تعداد استنادها به منبع، صفر در نظر گرفته شد. از 59  منبع، سه منبع این آستانه را برآورده کردند. جدول 3، منابع با بیش‏ترین تعداد سند، استنادها و قدرت پیوند کل[ix] آن‏ها را نشان می‏دهد. تعداد پیوندها لزوما نمی‏تواند نشان دهنده اهمیت یک گره در یک شبکه باشد، اما شاخص قدرت پیوند کل بیان کننده مجموع قدرت و اهمیت پیوندهای یک گره با دیگر گره‏های موجود در شبکه است (ایلچی، ونکی، و سیوندیان، ۱۴۰۰).

جدول 3. اثرگذارترین منابع (منبع: نویسنده)

نام منبع

تعداد سندها

استنادها

استنادهای نرمال شده

پیوندها

قدرت پیوند کل

Sustainability (journal)

11

108

02/20

2

9

Worldwide Hospitality and Tourism Themes (journal)

10

50

04/8

2

4

Tourism geographies (journal)

9

337

11/15

2

11

 

پژوهشگران

به منظور شناسایی اثرگذارترین پژوهشگران، حداقل تعداد سندهای نویسنده 3 و حداقل تعداد استنادها به نویسنده، صفر در نظر گرفته شد. از 234 نویسنده‏، 8 نفر این آستانه را برآورده کردند. نتایج ترسیم لایه‏ای[x] خوشه‏های این نویسندگان بر اساس استنادهای نرمال شده (وزن) و میانگین سالانه انتشارات در طول زمان از قدیمی‏ترین (بنفش) به جدیدترین (زرد) نیز در جدول 4 نشان داده شده است.  در ترسیم لایه‏ای رنگ‏های نقشه توسط وزن و امتیاز آن‏ها در شبکه نشان داده می شود. هر چه رنگ‏ها از بنفش به زرد پیش برود، امتیاز بیش تر و اهمیت کلیدواژه در شبکه نیز بیش تر می شود (van Eck & Waltman, 2022).

موسسه‏ها

به منظور شناسایی اثرگذارترین موسسه‏ها، حداقل تعداد سندهای منتشرشده توسط موسسه 2 و حداقل تعداد استنادها به موسسه، صفر در نظر گرفته شد. از 192 موسسه‏، 13 مورد این آستانه را برآورده کردند. لازم به توضیح است که  نام دو موسسه با کمی تفاوت دو بار تکرار شده بود (جدول 5).

جدول 4. اثرگذارترین پژوهشگران  (منبع: نویسنده)

نویسندگان

تعداد سندها

قدرت پیوند کل

استنادهای نرمال شده

Biddulph r.

3

23

32/5

Rogerson c.m.

6

15

68/7

Rogerson j.m

3

11

58/3

Musavengane r.

4

1

36/7

Gillovic b.

3

8

51/6

Mcintosh a.

3

8

51/6

Siakwah p.

3

1

41/6

Darcy s.

3

7

92/3

جدول 5. اثرگذارترین موسسه‏ها (منبع: نویسنده)

نام موسسه

سندها

استنادها

Institute of Development Studies, Massey University, New Zealand

2

159

Institute of African Studies, University of Ghana

2

13

Multidimensional Tourism Institute, Lapland University of Applied Sciences, Finland

2

0

University of Lapland Multidimensional Tourism Institute, Finland

2

0

School of Tourism and Hospitality, University of Johannesburg, South Africa

2

25

School of Tourism and Hospitality Management, University of Johannesburg, Auckland Park, South Africa

2

27

School of Hospitality and Tourism, Auckland University of Technology, Auckland, 1010, New Zealand

2

23

Waikato Management School, University of Waikato, New Zealand

2

23

Academy for Hotel & Facility, Breda University of Applied Sciences, Netherlands

2

27

Faculty of Creative Business, Inholland University of Applied Sciences, Netherlands

2

27

IPDT – Institute of Tourism, Porto, Portugal

2

3

Pavlo Tychyna Uman State Pedagogical University, Ukraine

2

0

Research Centre for Tourism, Sustainability and Well-being, University of Algarve, Portugal

2

1

 

کشورها

به منظور شناسایی اثرگذارترین کشورها (بر اساس وابستگی پژوهشگران)، حداقل تعداد سندهای کشور 5 و حداقل تعداد استنادها به کشور، صفر در نظر گرفته شد. از 39 کشور 9 مورد این آستانه را برآورده کردند (جدول 6). کشورهایی که بیش‏ترین سندها را داشته اند، به ترتیب عبارتند از: آفریقای جنوبی (16)، پرتقال (15)، ایالات متحده آمریکا (10)، استرالیا (10)، اسپانیا (9)،  نیوزلند (9)، ایتالیا (6)، سوئد (6)، روسیه (5).

 هم‏چنین، نتایج ترسیم لایه‏ای خوشه‏ها بر اساس استنادهای نرمال شده (وزن) و میانگین سالانه انتشارات در طول زمان از قدیمی‏ترین به جدیدترین در جدول 6 آمده است که عبارتند از: ایالات متحده آمریکا و روسیه (بنفش)، سوئد و استرالیا (آبی پر رنگ)، نیوزلند (سبز روشن)، اسپانیا، ایتالیا، آفریقای جنوبی و پرتقال (زرد).

جدول 6. اثرگذارترین کشورها (منبع: نویسنده)

کشورها

تعداد سندها

استنادها

استنادهای نرمال شده

قدرت پیوند کل

ایالات متحده آمریکا

10

89

82/12

5

روسیه

5

20

90/1

2

استرالیا

10

185

54/18

17

سوئد

6

208

48/6

28

نیوزلند

9

255

74/16

32

آفریقای جنوبی

16

193

72/21

25

پرتقال

15

55

01/9

6

اسپانیا

9

111

26/12

3

ایتالیا

6

54

74/8

6

تحلیل هم ‏تالیفی

تحلیل هم‏ تلیفی ساختار اجتماعی یک حوزه را بر مبنای شبکه‎‏های همکاری پژوهشگران، موسسه‏ها و پژوهشگران را نشان می‏دهد (Aria et al., 2020)‏. واحد تحلیل و داده‏های مورد نیاز، نویسندگان و وابستگی آن‏هاست ‏ (Donthu et al., 2021).

هم تالیفی پژوهشگران

برای ترسیم شبکه هم ‏تالیفی نویسندگان، حداقل تعداد مقاله‏های یک نویسنده، 2 (بنا به آزمون و خطا) و حداقل تعداد استناد صفر در نظر گرفته شده است. از میان 234 نویسنده، 19 نفر شرایط را برآورده کردند. با این حال، بر اساس قدرت پیوند کل، تنها پنج خوشه که هر یک حداقل شامل دو نویسنده بود تشکیل شد که بیان‏گر همکاری اندک بین نویسندگان است (جدول 7). هر خوشه نشان دهنده تیم‏های پژوهشی است ‏(ایلچی و همکاران، ۱۴۰۰).

جدول 7. اطلاعات مرتبط با شبکه هم‏ تالیفی نویسندگان (منبع: نویسنده)

خوشه

نویسندگان

تعداد سندها

قدرت پیوند کل

تعداد استنادها

1

Cockburn-wooten c.

2

6

23

Darcy s.

3

6

29

Gillovic b.

3

7

27

Mcintosh a.

3

7

49

2

Musavengane

4

5

52

Siakwah p.

3

5

42

Leonard l.

2

4

39

3

Rogerson c.m.

6

3

110

Rogerson j.m

3

3

52

4

Biddulph r.

3

2

178

Schevens r.

2

2

159

5

Harju-myllyaho a.

2

2

0

Jutila s.

2

2

0

 

هم ‏تالیفی موسسه‏ها

برای ترسیم شبکه هم‏تالیفی موسسه‏ها حداقل تعداد سندها 2 (حداکثر پیش فرض نرم افزار) و حداقل تعداد استنادها صفر تنظیم شد. از میان 192 موسسه، 13 موسسه این آستانه‏ها را برآورده کردند. با این حال، بزرگ‏ترین خوشه از موسسه‏های همکار شامل سه موسسه بود. این موضوع بیان‏گر همکاری اندک بین موسسه‏ها است. این سه موسسه عبارت بودند از:

Academy for Hotel & Facility, Breda University of Applied Sciences, Netherlands; Faculty of Creative Business, Inholland University of Applied Sciences, Netherland; School of Tourism and Hospitality Management, University of Johannesburg, Auckland Park, South Africa.

هم‏ تالیفی کشورها

برای ترسیم شبکه هم تالیفی کشورها حداقل تعداد سند‏ها 5 و حداقل تعداد استنادها صفر تنظیم شد. از میان 39 کشور 9 مورد این آستانه‏ها را برآورده کردند، با این حال تنها 7 کشور تالیف مشترک را با یکدیگر داشتند که در سه خوشه قرار گرفتند: استرالیا، نیوزلند و سوئد (قرمز)، ایالات متحده آمریکا و آفریقای جنوبی (سبز)، اسپانیا و پرتقال (آبی). شکل 1، ترسیم شبکه هم تالیفی کشورها را نشان می‏دهد. هر شبکه از تعدادی گره و یال تشکیل می‏شود. گره‏ها بیان‏گر اجزای پژوهش شامل واژه‏ها، نویسندگان، مقاله‏ها، کشورها، مجله‏ها یا موسسه‏ها هستند و یال‏ها پیوند بین گره‏ها را نشان می‏دهند ‏(ایلچی و همکاران، ۱۴۰۰).

 

  شکل 1. ترسیم شبکه هم‏ تا لیفی کشورها (منبع: نویسنده)

تحلیل هم‏ واژگا نی

تحلیل هم ‏واژگانی به بررسی روابط فعلی میان واژگان در حوزه پژوهش با تمرکز بر کلمات بکار رفته در عنوان، چکیده، کلید واژه‏های نویسندگان و کلید واژه‏های نمایه شده می‏پردازد‏ (Donthu et al., 2021). تحلیل هم واژگانی ساختار مفهومی یک حوزه پژوهش را مشخص می‏سازد. در این تحلیل، هر چه فاصله بین گره‏ها کوتاه‏تر باشد، پیوند بین کلید واژه‏ها قوی‏تر است و دو کلید واژه در مقایسه با هم‏ رخدادی با سایر کلید واژه‏ها رابطه نسبی قوی‏تری با هم دارند. تحلیل هم رخدادی، کلید واژه‏ها را بر اساس تعداد دفعاتی که با یکدیگر در یک سند آمده اند را در قالب خوشه‏ها مشخص می‏کند (Abdollahi, Rejeb, Rejeb, Mostafa, & Zailani, 2021)‏.

به منظور تحلیل هم رخدادی همه کلید واژه‏ها (شامل کلید واژه‏های نویسندگان و کلید واژه‏های نمایه شده)، حداقل تعداد رخداد یک کلید واژه 3 تعیین شد که از 543 کلید واژه، 42 مورد این آستانه را برآورده کردند. سپس 7 واژه نامرتبط و کلی حذف شدند. به منظور خوشه‏بندی 35 کلیدواژه باقی مانده، حداقل اندازه یک خوشه با آزمون و خطا، 5 تعیین شد و در نهایت 4 خوشه به دست آمد. شکل 2 و جدول 8 خوشه‏بندی کلیدواژه‏ها بر اساس هم‏ رخدادی آن‏ها را نشان می‏دهد. بر اساس مضامین هر خوشه می‏توان به ترتیب عنوان‏های «پایداری» (قرمز)، «کارآفرینی اجتماعی» (سبز)، «شمول اجتماعی» (آبی) و «گردشگری دسترس ‏پذیر» (زرد) را برای آن‏ها مشخص کرد. جدول 8، هم‏چنین نتایج ترسیم لایه‏ای کلیدواژه‏ها را بر اساس رخداد (وزن) و متوسط سال انتشار (امتیاز) نشان می‏دهد، رنگ خوشه‏ها از قدیم (بنفش) به جدید (زرد) تغییر می‏کند. در این شکل، کلیدواژه‏هایی که حداقل 5 رخداد داشته اند بر اساس متوسط سال انتشار در بازه‏های زمانی از 2019 تا 2021 قرار گرفته اند.

تحلیل محتوا

به منظور انجام تحلیل محتوای کمی، 104 رکورد بازیابی شده به صورت دستی مرور شدند و فراوانی روش‏های پژوهش مورد استفاده و گروه‏های هدفی که مورد توجه قرار گرفته بودند در فایل اکسل وارد و درصد فراوانی آن‏ها محاسبه شد. یافته‏ها نشان داد که تاکنون روش‏های کیفی و پژوهش‏های مفهومی، مرور ادبیات یا مطالعات آرشیوی (برای مثال، مطالعه اسناد سیاست‏گذاری و برنامه کشورها) غالب بوده است و روش‏های کمی یا آمیخته کم‏تر مورد استفاده قرار گرفته اند. هم‏چنین، در تعدادی از سندها روش به طور روشن ذکر نشده بود یا از رویکردهایی مانندresearch by design  استفاده شده بود (Cattaneo, Giorgi, & Ni, 2019) (جدول 9).

 

 

جدول 8. اطلاعات مربوط به شبکه هم‏رخدادی کلیدواژه‏ها (منبع: نویسنده)

متوسط سال انتشار

قدرت پیوند کل

رخداد

کلیدواژه

خوشه

متوسط سال انتشار

قدرت پیوند کل

رخداد

کلیدواژه

خوشه

2020

112

34

inclusive tourism

خوشه 2: کارآفرینی اجتماعی  (9 مورد)

2020

22

9

sustainable tourism

خوشه 1: پایداری (12 مورد)

2019

12

6

south africa

2020

24

7

sustainability

2020

10

4

entrepreneur

2021

24

6

ecotourism

2018

9

3

economic development

2020

13

5

sustainable development

2022

10

3

italy

2022

4

4

covid-19

2018

10

3

local economic development

2021

9

4

people with disabilities

2021

10

3

tourism economics

2021

13

4

stakeholder

2021

6

3

social enterprise

2021

15

4

tourism market

2021

6

3

tourism policy

2020

11

3

sustainable tourism development

2018

43

17

accessible tourism

خوشه 4: گردشگری دسترس‏پذیر (8  مورد)

2021

5

3

community-based tourism

2020

34

11

disability

2021

10

3

empowerment

2020

31

8

accessibility

2019

2

3

urban tourism

2021

11

4

portugal

2020

14

6

heritage tourism

خوشه 3: شمول اجتماعی  (8  مورد)

2019

11

3

social tourism

2020

22

5

social inclusion

2020

7

3

brand destination

2018

17

5

inclusive development

 

 

 

 

 

2019

14

3

inclusion

 

 

 

 

 

2019

11

3

leisure industry

 

 

 

 

 

2021

5

3

rural area

 

 

 

 

 

2019

10

3

spain

 

 

 

 

 

2019

15

3

turkey

 

شکل 2. ترسیم شبکه هم‏ رخدادی کلید واژه‏ها بر اساس قدرت پیوند کل (منبع: نویسنده)

 

به منظور انجام تحلیل محتوای کمی ‏بر مبنای گروه‏های هدفی که پژوهش‏های حوزه گردشگری فراگیر به آن‏ها پرداخته اند، چارچوب مفهومی و دسته‏بندی گونه‏های گردشگری مرتبط با گردشگری فراگیر ارائه شده توسط اسکیونز و بیدولف (2018)  مورد استفاده قرار گرفت. به این ترتیب، پژوهش‏ها بر اساس این که گروه هدف مورد توجه آن تولیدکنندگان یا مصرف‏کنندگان گردشگری، هر دو یا همه ذی‏نفعان بوده اند، مشخص شدند. بعلاوه، در دو دسته تولیدکنندگان یا مصرف‏کنندگان گروه‏های هدف فرعی شامل معلولان، جامعه محلی، سالمندان، زنان و غیره و گونه‏های گردشگری مانند گردشگری اجتماعی، جامعه بنیاد، حامی فقرا و غیره شناسایی شدند (جدول 10).

همان طور که مشخص است هر دو گروه تولیدکنندگان و مصرف‏کنندگان به طور تقریبی به یک اندازه مورد توجه قرار گرفته اند. در میان تولیدکنندگان، جوامع محلی در قالب مباحثی چون مشارکت در تصمیم‏گیری، گردشگری جامعه بنیاد، ساکنین مناطق دورافتاده و کارآفرینان تا حدی بیش‏تر مورد مطالعه قرارگرفته اند، اما زنان و گردشگری حامی فقرا مغفول مانده اند. بعلاوه، افراد با معلولیت و ناتوانی‏های گوناگون بعنوان تولیدکنندگان گردشگری مورد توجه پژوهش‏ها نبوده اند. در میان گروه‏های به حاشیه رانده شده بعنوان مصرف‏کنندگان گردشگری، بیش‏ترین توجه به معلولان جسمی-حرکتی معطوف شده است و سایر گروه‏ها توجه کمی دریافت کرده اند. بعلاوه، توجه همزمان به هر دو گروه مصرف‏کنندگان و تولیدکنندگان یا همه ذی‏نفعان اندک بوده است. در زمینه بهره‏گیری از پتانسیل گردشگری فراگیر برای ایجاد صلح و احترام و درک متقابل بین جوامع هم مطالعات بسیار اندکی انجام شده است (Kraff & Jernsand, 2022; Matarrita-Cascante & Suess, 2020).

جدول 9. روش‏های مورد استفاده در پژوهش‏ها بر اساس نتایج تحلیل محتوای کمی  (منبع: نویسنده)

روش پژوهش

درصد فراوانی

نمونه پژوهش‏ها

تجربی

کمی

32/11

Kadi et al. (2022); Pasca, Elmo, Arcese, Cappelletti, and Martucci (2022); Widiyastuti and Wardhani (2022); Załuska, Kwiatkowska-Ciotucha, and Grześkowiak (2022)

کیفی

68/38

Akdemir (2021); Bender, Rosa, Lopes, and Flores (2021); Benjamin et al. (2021); Ferrara et al. (2023); Giannopoulos, Skourtis, Kalliga, Dontas-Chrysis, and Paschalidis (2020); Gillovic, McIntosh, Cockburn-Wootten, and Darcy (2021); Matarrita-Cascante and Suess (2020); Musavengane (2019); Musavengane, Siakwah, and Leonard (2019); Nigg and Peters (2022); Reindrawati, Noviyanti, and Young (2022); Sica et al. (2021); Yang et al. (2019)

آمیخته

77/3

Giddy, Idahosa, and Rogerson (2020); Koens et al. (2022)

مفهومی؛ مرور ادبیات، نقطه نظر و مرور آرشیوی

68/38

Biddulph and Scheyvens (2018); Gillovic and McIntosh (2020); Kraff and Jernsand (2022); Makuyana, Plessis, and Chikuta (2022); Moreno de la Santa (2020); Rogerson (2020); Scheyvens and Biddulph (2018)

سایر

55/7

Cattaneo et al. (2019)

 

 

 

جدول 10. گروه‏های هدف مورد توجه در پژوهش‏ها بر اساس نتایج تحلیل محتوای کمی  (منبع: نویسنده)

گروه‏های هدف

درصد فراوانی

گروه هدف فرعی

درصد فراوانی

نمونه پژوهش‏ها

افراد به حاشیه رانده شده بعنوان تولیدکنندگان گردشگری

25/29

گردشگری حامی فقرا

94/0

Musavengane et al. (2019)

جامعه محلی در گردشگری (گردشگری جامعه بنیاد، مشارکت جامعه محلی در تصمیم‏گیری، کارآفرینان، مناطق دورافتاده)

43/9

Biddulph (2018); Butler and Rogerson (2016); Ferrara et al. (2023); Giddy et al. (2020); Kadi et al. (2022); Koens et al. (2022); Nigg and Peters (2022)

زنان

92/1

Cañada (2018); Musavengane et al. (2019)

افراد به حاشیه رانده شده به عنوان مصرف‏کنندگان گردشگری

13/31

معلولان

جسمی-حرکتی

 

47/25

Reindrawati et al. (2022)

Bender et al. (2021); Benjamin et al. (2021); Makuyana et al. (2022); Nigg and Peters (2022); Nyanjom et al. (2018); Pasca et al. (2022); Sica et al. (2021); Załuska et al. (2022)

ذهنی-شناختی

60/6

Benjamin et al. (2021); Gillovic et al. (2021); Nyanjom et al. (2018); Sica et al. (2021)

سالمندان

89/1

Makuyana et al. (2022); Widiyastuti and Wardhani (2022)

گردشگری اجتماعی

83/2

Akdemir (2021); Thomas (2018)

سایر

60/6

زنان              Rogerson (2020); Yang et al. (2019)

کودکان      Safin, Kravchenko, Mishchenko, and Potapchuk (2021)

افراد با انواع مختلف آلرژی یا دارای بیماری‏های زمینه ای

Rogerson (2020); Widiyastuti and Wardhani (2022)

گروه‏های نژادی                         Musavengane (2019)

هر دو (مصرف‏کنندگان و تولیدکنندگان)

89/1

Musavengane (2019)

همه ذی نفعان

89/1

Giannopoulos et al. (2020); Nyanjom et al. (2018)
             

جمع بندی و نتیجه گیری

با توجه به آشکار شدن نابرابری‏های اقتصادی-اجتماعی ناشی از توسعه گردشگری (Gillovic & McIntosh, 2020)، به حاشیه رانده شدن گروه‏های مختلف و ضعف آن‏ها در دسترسی به فرصت‏های تولید و مصرف گردشگری به دلایل اجتماعی، اقتصادی و مکانی (Scheyvens & Biddulph, 2018) و افزایش توجه جهانی به توسعه فراگیر و همه شمول (Butler & Rogerson, 2016) موضوع گردشگری فراگیر مورد توجه محققان قرار گرفته است. از این رو مطالعه حاضر با هدف مرور کمی پژوهش‏های گذشته با استفاده از تحلیل کتاب سنجی و تحلیل محتوا انجام شده است تا علاوه بر تحلیل عملکرد و  شناسایی ساختار اجتماعی و مفهومی پژوهش‏های این حوزه، با بررسی فراوانی روش‏های پژوهش مورد استفاده و گروه‏های هدفی که در مطالعات مورد توجه قرار گرفته اند، به تعیین شکاف‏های پژوهشی و مسیرهای پژوهشی آتی کمک نماید.

بر اساس یافته‏ها، موضوع گردشگری فراگیر از سال 2018 به بعد به طور جدی مورد توجه محققان قرار گرفته است. با این حال، با توجه به نوپا بودن این موضوع کماکان شبکه‏های همکاری میان موسسه‏ها، کشورها و پژوهشگران به خوبی شکل نگرفته است. بر اساس نتایج هم‏ رخدادی واژه‏ها می‏توان چهار حوزه «پایداری»، «کارآفرینی اجتماعی»، «شمول اجتماعی» و «گردشگری دسترس‏ پذیر» را در پژوهش‏های صورت گرفته پیرامون گردشگری فراگیر مشخص کرد. 

تلاش برای دستیابی به توسعه پایدار گردشگری بعنوان یک فلسفه و اصل راهنما یکی از نقاط برجسته قرن بیست و یکم بوده است. اهداف توسعه سازمان ملل متحد اولویت‏های جهانی توسعه پایدار تا سال 2030 را تعریف ‏می‏کند و بر آن است تا تلاش‏های جهانی توسط دولت‏ها، کسب و کارها و جامعه مدنی را به سمت از بین بردن فقر و ایجاد زندگی عزتمندانه و خلق فرصت‏ها برای همه در محدوده منابع زمین هدایت کند. توسعه پایدار مستلزم شمول است. یکی از این اهداف (SDG 8) بر تحقق رشد اقتصادی فراگیر و پایدار و اشتغال کامل و بهره‏ ور متمرکز است. به گفته سازمان جهانی گردشگری، گردشگری فراگیر ایجاد شغل‏های شرافتمندانه و شایسته و رشد اقتصادی (SDG 8) و کاهش نابرابری‏ها (SDG 10) را در بر می‏گیرد (Peterson, DiPietro, & Harrill, 2020). بنابراین، تنها راه دستیابی به توسعه پایدار بکارگیری رویکردی فراگیر و مشارکتی است که در آن همه ذی‏نفعان در خلق فرصت‏ها و بهره‏مندی از منافع سهیم باشند (Sica et al., 2021). مشارکت ذی‏نفعان، توانمندسازی و گردشگری جامعه بنیاد از کلیدواژه‏های مرتبط با این خوشه هستند که همگی در ادبیات توسعه پایدار گردشگری به خوبی توسعه یافته اند (Abdullah, Carr, & Lee, 2022; Koens et al., 2022; Nigg & Eichelberger, 2021; Nigg & Peters, 2022; Scheyvens & Biddulph, 2018; Woldu, 2018). اخیرا، اسکیونز و وندر وات[xi] (2021) چارچوب توانمندسازی و توسعه پایدار گردشگری را ارائه دادند که ارتباط بین این دو را به خوبی تشریح می‏کند.

کارآفرینی اجتماعی بعنوان یکی از مفاهیم متاخر مرتبط با گردشگری فراگیر در خوشه دوم قرار دارد.. کارآفرینی اجتماعی می‏تواند نقش مهمی در دستیابی به گردشگری فراگیر داشته باشد (Ferrara et al., 2023). با توجه به نقش تحول‌آفرین گردشگری با تمرکز نیازهای جامعه، گردشگری می‌تواند فرصت‌هایی را برای کارآفرینی اجتماعی چه به صورت انتفاعی و چه غیرانتفاعی ایجاد کند. پژوهش‏ها در زمینه ارزیابی نقش کارآفرینی اجتماعی در تقویت رشد فراگیر و ایجاد تغییرات نهادی  رو به افزایش است (Vinodan & Meera, 2021).  کارآفرینان اجتماعی افرادی خلاق، ونوآور هستند که قادرند مشکلات اجتماعی را شناسایی و راهکارهایی برای حل آن‏ها طراحی کنند و استارت‏آپ ایجاد شده را توسعه دهند (Biddulph, 2018). این موضوع به تازگی مورد توجه محققان قرار گرفته است (Biddulph, 2018; Ferrara et al., 2023; Sharma & Ghuman, 2021; Vinodan & Meera, 2021). برای مثال، بیدولف[xii] به بررسی پتانسیل‏ها و محدودیت‏های کارآفرینی اجتماعی برای تحقق گردشگری فراگیر پرداخته است.  با این حال، این حوزه نیازمند توجه بیشتر پژوهشگران  بویژه در زمینه امکان کارآفرینی اجتماعی در بسترهای مختلف است.

موضوع سومین خوشه، شمول اجتماعی بوده است. همان طور که گفته شد شمول یکی از اصول زیربنایی اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد است (Scheyvens & Biddulph, 2018). گردشگری فراگیر به لحاظ مفهومی ریشه در اقتصاد توسعه و مطالعه چگونگی تغییر و رشد اقتصادها و جوامع دارد. مفهوم گردشگری فراگیر برپایه مفاهیم نظری دیگری چون رشد فراگیر و توسعه فراگیر بنا شده است (Peterson et al., 2020). توسعه فراگیر ناشی از درک این موضوع است که رشد بی امان اقتصادی اغلب منجر به پیامدهای خارجی[xiii] منفی، کاهش منابع استخراجی و استثمار نیروی کار می شود (Peterson et al., 2020). از دیدگاه توسعه، شمول اجتماعی با افزایش فرصت‏های تعامل با دیگران و مشارکت در فعالیت‏ها بهبود می‏یابد. در مقابل، نبود این فرصت‏ها به طرد شدگی اجتماعی می‏انجامد (Cerdan Chiscano & Darcy, 2021). یک جامعه فراگیر، جامعه‏ای است که تفاوت‌ها را نادیده می‌گیرد و فرصت‌های برابر و امکان مشارکت همه اعضای جامعه برای تعیین مجموعه‌ای توافق شده از نهادهای اجتماعی حاکم بر تعاملات اجتماعی را تضمین می‌کند. جامعه فراگیر باید مبتنی بر احترام به همه حقوق انسانی و آزادی‏های بنیادین، تنوع فرهنگی و مذهبی، عدالت اجتماعی و نیازهای ویژه گروه‏های آسیب‏پذیر و محروم، مشارکت دموکراتیک و حاکمیت قانون باشد. جامعه فراگیر توسط سیاست‏هایی اداره می‏شود که هدف آن‏ها کاهش نابرابری و خلق جوامع منعطف و روا دار است که همه افراد را در بر بگیرد (Moreno de la Santa, 2020). توسعه فراگیر گردشگری می‏تواند در مورد همه گروه‏هایی که به دلایل مختلفی چون نژاد، جنسیت، منطقه جغرافیایی، فقر، ناتوانی و غیره از تولید و مصرف گردشگری طرد شده اند صادق باشد (Scheyvens & Biddulph, 2018).

چهارمین خوشه، مرتبط با گردشگری دسترس‏پذیر است که حجم عمده مطالعاتی که تاکنون در حوزه گردشگری فراگیر انجام شده است را به خود اختصاص داده است (Pasca et al., 2022; Reindrawati et al., 2022; Załuska et al., 2022). دسترس‏ پذیری نیز مانند پایداری یک موضوع معاصر در گردشگری است (Gillovic & McIntosh, 2020). گردشگری دسترس ‏پذیر فرآیندی است که از طریق ارائه محصولات، خدمات و محیط‏های جهانی افراد دارای معلولیت و سالمندان را قادر می‏سازد که به طور مستقل و با برابری و عزت از گردشگری بهره ببرند. گردشگری دسترس ‏پذیر بخش مهم و یکپارچه از گردشگری مسئولانه و پایدار به شمار می‏آید  (Pasca et al., 2022). احترام، برابری، دسترسی و شمول اصول زیربنایی کنوانسیون سازمان ملل با عنوان حقوق افراد دارای ناتوانی[xiv] به شمار می‏روند. اگرچه گردشگری بخشی جدا نشدنی از زندگی مدرن به شمار می‏آید، اما برای افراد دارای ناتوانی یا کم ‏توان همیشه دسترس ‏پذیر و فراگیر نیست (Gillovic & McIntosh, 2020). با این حال، بر اساس نتایج تحلیل محتوا عمده مطالعات پیرامون گردشگری دسترس‏ پذیر بر معلولان جسمی-حرکتی متمرکز بوده است و سایر گروه‏ها چون سالمندان، زنان باردار و مادران، افراد چاق و کم تحرک و کودکان کم‏تر مورد مطالعه قرار گرفته اند.  از دیگر گروه‏های مغفول افراد با کم‏توانی یا ناتوانی‏های ذهنی-شناختی  و ناتوانی‏های غیرحرکتی بوده اند (Gillovic et al., 2021). از جمله دلایل این موضوع می‏تواند پیچیده بودن ناتوانی‏های ذهنی-شناختی، تنوع در نیازهای یادگیری این افراد، دشواری در دسترسی به جامعه و مسائل اخلاقی مرتبط با پژوهش باشد (Gillovic, McIntosh, Cockburn-Wootten, & Darcy, 2018). سایر افراد با محدودیت‏های  مرتبط با سلامت چون داشتن آلرژی و بیماری‏های زمینه ای نیز نیاز به توجه بیش‏تری در مطالعات دارند.

موضوع گردشگری اجتماعی که ارتباط نزدیکی با شمول اجتماعی دارد (Akdemir, 2021) نیز مرتبط با خوشه چهارم بوده است، هر چند مطالعات اندکی به این موضوع پرداخته اند.  گردشگری اجتماعی به این موضوع می‏پردازد که چگونه می‏توان از طریق مداخله‏های سیاسی و اجتماعی و حمایت مالی فرصت سفر و گذران تعطیلات را در اختیار گروه‏های اجتماعی به حاشیه رانده شده قرار داد (Thomas, 2018). اگرچه این مفهوم با هدف دموکراتیزه کردن گردشگری ابتدا با تمرکز با گروه‏های محروم اقتصادی مطرح شده است (Akdemir, 2021)، اما محققان استدلال می‏کنند که مفهوم گردشگری اجتماعی باید دسترس‏ پذیر کردن سفر برای سایر گروه‏های محروم مانند افراد دارای معلولیت و سالمندان را هم در بر بگیرد. هم‏چنین، با ظهور اشکال جدید گردشگری جنبه‏های فراگیر گردشگری اجتماعی باید بازنگری شود (Thomas, 2018).

یافته‏های این پژوهش می‏تواند از دیدگاه نظری و مدیریتی سودمند باشد. از دیدگاه نظری، این مطالعه به شناسایی اثرگذارترین نویسندگان، منابع، موسسه‏ها و کشورها و تولیدات علمی در حوزه گردشگری فراگیر پرداخت و ساختار اجتماعی و مفهومی آن را آشکار ساخت تا محققان دیدگاهی جامع از ساختار کنونی دانش در این حوزه پیدا کنند. هم چنین، تلاش کرد تا پژوهشگران را با روند پیشرفت دانش در این حوزه و مسیرهای پژوهشی پیش رو آشنا سازد. به طور کلی، با توجه به نوپا بودن موضوع و محدود بودن مطالعات، تنوع گروه‏های هدف مورد بررسی کم بوده است و  کیلد واژه‏ها به خوبی توسعه نیافته اند. به عبارت دیگر، پژوهش‏های این حوزه فراگیر نبوده است. به همین دلیل، خوشه‏ها به وضوح قابل تفکیک نیستند و کلید واژه‏های آن‏ها با یکدیگر همپوشانی دارد. بنابراین، پیشنهاد می‏‏شود که پژوهش‏های آتی گروه‏هایی را مورد توجه قرار دهند که از سمت عرضه یا تقاضا تا حد زیادی مغفول مانده اند. موضوع گردشگری فراگیر در ایران اهمیت دوچندانی دارد، چرا که به نظر می‏رسد این رویکرد تاکنون در پژوهش‏ها نادیده گرفته شده است. از دیدگاه روش‏شناسی هم، هر چند با توجه به تازگی موضوع کماکان نیاز به پژوهش‏های کیفی اکتشافی وجود دارد، اما پیشنهاد می‏شود پژوهشگران روش‏های کمی و آمیخته را نیز بکار بگیرند. از نقطه نظر مدیریتی، یافته‏ها حاکی از لزوم تمرکز سیاست‏گذاران و برنامه‏ریزان چه در سطح کلان و چه در مقصدها و جاذبه‏ها و هم‏چنین، بخش خصوصی بر مبنا قرار دادن رویکرد توسعه فراگیر گردشگری بعنوان زیربنای همه تصمیم‏ها و اقدام‏ها باشد.

پی‌نوشت‌ها

  1. Enclaves 2. Social inclusion
  2. Scheyvens and Biddulph 4. All-inclusive resort
  3. Inclusive business 6. Bibliometric analysis
  4. index keywords 8. association strength
  5. total link strength 10. overlay visualization
  6. Scheyvens & van der Watt 12. Biddulph
  7. externalities 14. Convention on the Rights of Persons with Disabilities

 

* استادیار بخش مدیریت گردشگری و هتلداری، دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی دانشگاه شیراز شیراز، ایران (f.shekari@shirazu.ac.ir)

فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال هجدهم، شمارۀ 70، تابستان 1402، صفحه 58-31

 

[i] Enclaves

[ii] Social inclusion

[iii] Scheyvens and Biddulph

[iv] All-inclusive resort

 [v] Inclusive business

[vi]  Bibliometric analysis

[vii] index keywords

[viii] association strength

[ix] total link strength

[x] overlay visualization

[xi] Scheyvens & van der Watt

[xii] Biddulph

[xiii] externalities

[xiv] Convention on the Rights of Persons with Disabilities

References

 
Abdollahi, A., Rejeb, K., Rejeb, A., Mostafa, M. M., & Zailani, S. (2021). Wireless Sensor Networks in Agriculture: Insights from Bibliometric Analysis. Sustainability, 13(21), 12011.
Abdullah, T., Carr, N., & Lee, C. (2022). Re-conceptualising the empowerment of local people in tourism. International Journal of Tourism Research, 24(4), 550-562.
Akdemir, H. (2021). Examining an inclusive social tourism practices in Turkey. Anatolia, 32(3), 351-361.
Aria, M., Misuraca, M., & Spano, M. (2020). Mapping the Evolution of Social Research and Data Science on 30 Years of Social Indicators Research. Social Indicators Research, 149(3), 803-831.
Bellato, L., & Cheer, J. M. (2021). Inclusive and regenerative urban tourism: capacity development perspectives. International Journal of Tourism Cities, 7(4), 943-961.
Bender, A. C., Rosa, M. P., Lopes, A. C., & Flores, A. (2021). The symbolism of the door knocker "Hand of Fatima": A proposal of sensory tourist experiences in the city of lagos. Journal of Accessibility and Design for All, 11(2), 232-258.
Benjamin, S., Bottone, E., & Lee, M. (2021). Beyond accessibility: exploring the representation of people with disabilities in tourism promotional materials. Journal of Sustainable Tourism, 29(2-3), 295-313.
Biddulph, R. (2018). Social enterprise and inclusive tourism. Five cases in Siem Reap, Cambodia. Tourism Geographies, 20(4), 610-629.
Biddulph, R., & Scheyvens, R. (2018). Introducing inclusive tourism. Tourism Geographies, 20(4), 583-588.
Butler, G., & Rogerson, C. M. (2016). Inclusive local tourism development in South Africa: Evidence from Dullstroom. Local Economy, 31(1-2), 264-281.
Çakar, K. (2022). The Use of Qualitative Content Analysis in Hospitality and Tourism. In F. Okumus, S. M. Rasoolimanesh & S. Jahani (Eds.), Contemporary Research Methods in Hospitality and Tourism (pp. 143-155): Emerald Publishing Limited.
Cañada, E. (2018). Too precarious to be inclusive? Hotel maid employment in Spain. Tourism Geographies, 20(4), 653-674.
Cattaneo, T., Giorgi, E., & Ni, M. (2019). Landscape, architecture and environmental regeneration: A research by design approach for inclusive tourism in a rural village in China. Sustainability (Switzerland), 11(1).
Cerdan Chiscano, M., & Darcy, S. (2021). C2C co-creation of inclusive tourism experiences for customers with disability in a shared heritage context experience. Current Issues in Tourism, 24(21), 3072-3089.
Donthu, N., Kumar, S., Mukherjee, D., Pandey, N., & Lim, W. M. (2021). How to conduct a bibliometric analysis: An overview and guidelines. Journal of Business Research, 133, 285-296.
Eck, N. J. v., & Waltman, L. (2009). How to normalize cooccurrence data? An analysis of some well-known similarity measures. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 60(8), 1635-1651.
Emich, K. J., Kumar, S., Lu, L., Norder, K., & Pandey, N. (2020). Mapping 50 Years of Small Group Research Through Small Group Research. Small Group Research, 51(6), 659-699.
Evcil, A. N. (2018). Barriers and preferences to leisure activities for wheelchair users in historic places. Tourism Geographies, 20(4), 698-715.
Ferrara, A., Ferrara, C., Tomasi, S., Paviotti, G., Bertella, G., & Cavicchi, A. (2023). Exploring the Potential of Social Farmers’ Networking as a Leverage for Inclusive Tourism. Sustainability (Switzerland), 15(7).
Giannopoulos, A., Skourtis, G., Kalliga, A., Dontas-Chrysis, D. M., & Paschalidis, D. (2020). Co-creating high-value hospitality services in the tourism ecosystem: Towards a paradigm shift? Journal of Tourism, Heritage and Services Marketing, 6(2), 3-11.
Giddy, J. K., Idahosa, L. O., & Rogerson, C. M. (2020). Leveraging state-owned nature-based assets for transformation and SMME development: Pilanesberg National Park, South Africa. New directions in South African tourism geographies, 299-316.
Gillovic, B., & McIntosh, A. (2020). Accessibility and Inclusive Tourism Development: Current State and Future Agenda. Sustainability, 12(22), 9722.
Gillovic, B., McIntosh, A., Cockburn-Wootten, C., & Darcy, S. (2018). Having a voice in inclusive tourism research. Annals of Tourism Research, 71, 54-56.
Gillovic, B., McIntosh, A., Cockburn-Wootten, C., & Darcy, S. (2021). Experiences of tourists with intellectual disabilities: A phenomenological approach. Journal of Hospitality and Tourism Management, 48, 155-162.
Kadi, J., Plank, L., & Seidl, R. (2022). Airbnb as a tool for inclusive tourism? Tourism Geographies, 24(4-5), 669-691.
Koens, K., Klijs, J., Weber-Sabil, J., Melissen, F., Lalicic, L., Mayer, I., et al. (2022). Serious gaming to stimulate participatory urban tourism planning. Journal of Sustainable Tourism, 30(9), 2167-2186.
Kraff, H., & Jernsand, E. M. (2022). Multicultural food events–opportunities for intercultural exchange and risks of stereotypification. Tourism Recreation Research.
Lin, Z., & Rasoolimanesh, S. M. (2022). Sharing tourism experiences in social media: a systematic review. Anatolia, 1-15.
Makuyana, T., Plessis, E. D., & Chikuta, O. (2022). Literature profiling on tourism, impairment and disability issues: A future directional guide. African Journal of Disability, 11.
Matarrita-Cascante, D., & Suess, C. (2020). Natural amenities-driven migration and tourism entrepreneurship: Within business social dynamics conducive to positive social change. Tourism Management, 81, 104140.
Milano, C., & Koens, K. (2022). The paradox of tourism extremes. Excesses and restraints in times of COVID-19. Current Issues in Tourism, 25(2), 219-231.
Moreno de la Santa, J. G. S. (2020). Tourism as a lever for a more inclusive society. Worldwide Hospitality and Tourism Themes, 12(6), 731-738.
Musavengane, R. (2019). Understanding tourism consciousness through habitus: perspectives of ‘poor’ black South Africans. Critical African Studies, 11(3), 322-347.
Musavengane, R., Siakwah, P., & Leonard, L. (2019). “Does the poor matter” in pro-poor driven sub-Saharan African cities? towards progressive and inclusive pro-poor tourism. International Journal of Tourism Cities, 5(3), 392-411.
Musavengane, R., Siakwah, P., & Leonard, L. (2020). The nexus between tourism and urban risk: Towards inclusive, safe, resilient and sustainable outdoor tourism in African cities. Journal of Outdoor Recreation and Tourism, 29, 100254.
Nigg, J. J., & Eichelberger, S. (2021). Sustainable product development for accessible tourism: Case studies demonstrating the need for stakeholder collaboration. Sustainability (Switzerland), 13(20).
Nigg, J. J., & Peters, M. (2022). The evolution of ICTs in accessible tourism: A stakeholder collaboration analysis. Journal of Hospitality and Tourism Management, 52, 287-294.
Nyanjom, J., Boxall, K., & Slaven, J. (2018). Towards inclusive tourism? Stakeholder collaboration in the development of accessible tourism. Tourism Geographies, 20(4), 675-697.
Pasca, M. G., Elmo, G. C., Arcese, G., Cappelletti, G. M., & Martucci, O. (2022). Accessible Tourism in Protected Natural Areas: An Empirical Study in the Lazio Region. Sustainability (Switzerland), 14(3).
Peterson, R. R., DiPietro, R. B., & Harrill, R. (2020). In search of inclusive tourism in the Caribbean: insights from Aruba. Worldwide Hospitality and Tourism Themes, 12(3), 225-243.
Reindrawati, D. Y., Noviyanti, U. D. E., & Young, T. (2022). Tourism Experiences of People with Disabilities: Voices from Indonesia. Sustainability (Switzerland), 14(20).
Rogerson, C. M. (2020). In Search of Inclusive Tourism in South Africa: Some Lessons from the International Experience. In J. M. Rogerson & G. Visser (Eds.), New Directions in South African Tourism Geographies (pp. 147-165). Cham: Springer International Publishing.
Rogerson, C. M., & Rogerson, J. M. (2019). Tourism, local economic development and inclusion: evidence from Overstrand Local Municipality, South Africa. Geo Journal of Tourism and Geosites, 25(2), 293-308.
Safin, O., Kravchenko, O., Mishchenko, M., & Potapchuk, Y. (2021) Peculiarities of Psychologists’ and Social Pedagogues’ Work in Terms of Quarantine. Vol. 267 (pp. 149-157): Springer Science and Business Media Deutschland GmbH.
Scheyvens, R., & Biddulph, R. (2018). Inclusive tourism development. Tourism Geographies, 20(4), 589-609.
Sharma, A., & Ghuman, K. (2021). Planet Abled: can it sustain its first-mover advantage and scale-up? Emerald Emerging Markets Case Studies, 11(2), 1-21.
Sica, E., Sisto, R., Bianchi, P., & Cappelletti, G. (2021). Inclusivity and Responsible Tourism: Designing a Trademark for a National Park Area. Sustainability, 13(1), 13.
Suess, C., & Mody, M. (2016). Gaming can be sustainable too! Using Social Representation Theory to examine the moderating effects of tourism diversification on residents' tax paying behavior. Tourism Management, 56, 20-39.
Thomas, T. K. (2018). Inclusions and exclusions of social tourism. Asia-Pacific Journal of Innovation in Hospitality and Tourism, 7(1), 85-99.
van Eck, N. J., & Waltman, L. (2010). Software survey: VOSviewer, a computer program for bibliometric mapping. Scientometrics, 84(2), 523-538.
van Eck, N. J., & Waltman, L. (2022). Manual for VOSviewer for VOSviewer version 1.6.18.
Vinodan, A., & Meera, S. (2021). Potential for social entrepreneurship in tourism in the city of Chennai. International Journal of Tourism Cities, 7(4), 986-1007.
Widiyastuti, D., & Wardhani, I. K. (2022). The Influence of Intrapersonal Constraints on Travel Intention of People at High Risk from COVID-19 during the New Normal. Kesmas, 17(2), 144-150.
Woldu, M. G. (2018). Community based tourism in Lake Tana growth corridor of the Amhara region of Ethiopia: The missing link among stakeholders and implications to tourism industry. Cogent Social Sciences, 4(1).
Yang, E. C. L., Yang, M. J. H., & Khoo-Lattimore, C. (2019). The meanings of solo travel for Asian women. Tourism Review, 74(5), 1047-1057.
Załuska, U., Kwiatkowska-Ciotucha, D., & Grześkowiak, A. (2022). Travelling from Perspective of Persons with Disability: Results of an International Survey. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(17).
Zapata Campos, M. J., Hall, C. M., & Backlund, S. (2018). Can MNCs promote more inclusive tourism? Apollo tour operator's sustainability work. Tourism Geographies, 20(4), 630-652.
Iranian journal of management sciences
Volume 18, Issue 70
September 2023
Pages 31-58

Files

Share

How to cite

Statistics