نوع مقاله : مقاله استخراج شده از پایان نامه
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 استاد گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Public-Private Partnership (PPP) is a new way to actively involve private sector in public sector projects and services worldwide. The main reason for this partnership is to improve productivity and quality in public services and to fund public major projects. This study aims to identify the factors affecting the success of public-private partnership in urban development infrastructure projects in Tehran Municipality. This mixed study from audience dimension is applied, in terms of purpose exploratory and in terms of duration is cross-sectional. Data in qualitative phase collected through a semi-structured interviews and in quantitative phase through the researcher-made questionnaire. We used thematic analysis to identify factors affecting public-private participation in urban development infrastructure projects. Then, to determine the effectiveness of each factor, we adopted a confirmatory factor analysis. The results show that factors affecting the success of public-private partnership in Tehran urban development infrastructure projects are transparent processes and procedures; Knowledge, skills and support of managers; Legal support and incentives; administrative system decency; Political stability and support; Capacity Building; Policy-making.
کلیدواژه‌ها [English]
طراحی مدل مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری: موردمطالعه، شهرداری تهران
|
اسماعیل غفاری * کرم اله دانش فرد ** غلامرضا معمارزاده طهران [1]*** |
تاریخ دریافت: 08/10/99 تاریخ پذیرش: 20/12/99
|
چکیده
مشارکت عمومی – خصوصی [i] روشی نوین برای درگیرکردن فعال بخش خصوصی درپروژه های بخش عمومی در بسیاری از کشورهای جهان است. دلایل اصلی استفاده از مشارکت عمومی-خصوصی، بهبود بهرهوری و کیفیت در ارائه خدمات عمومی و همچنین تقویت سرمایه‌گذاری در پروژههای گران است. هدف این پژوهش شناسایی عوامل مؤثر بر موفقیت مشارکت عمومی- خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری در شهرداری تهران است. تحقیق حاضر از بعد مخاطب تحقیقی کاربردی، از منظر هدف اکتشافی و از بعد زمانی در دسته تحقیقات مقطعی قرار می‌گیرد که از طریق رویکرد آمیخته (کیفی و کمی) صورت گرفته است. جمع‌آوری داده‌ها در بخش کیفی از راه مصاحبه نیمه ساختاریافته و در بخش کمی از طریق پرسشنامه محقق ساخت جمع‌آوری شدند. عوامل مؤثر بر مشارکت عمومی-خصوصی در پروژههای زیرساخت عمران شهری تهران با استفاده از تکنیک تحلیل مضمون شناسایی و در بخش کمی با کمک روش تحلیل عاملی تأییدی میزان تأثیرگذاری هر یک از عوامل مشخص گردید. نتایج نشان میدهد که هفت عامل مؤثر بر موفقیت مشارکت عمومی- خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری تهران عبارت‌اند از: فرآیندها و رویههای شفاف؛ دانش، مهارت و حمایت مدیران؛ حمایت و مشوقهای قانونی؛ سلامت نظام اداری؛ ثبات و حمایت سیاسی؛ ظرفیت‌سازی؛ خط‌مشی و سیاستگذاری.
کلیدواژه‌ها: مشارکت عمومی-خصوصی، تحلیل عاملی تأییدی، مدیریت شهری، تحلیل مضمون.
مقدمه
توسعه زیرساخت‌ها نقش بسیار مهم و حیاتی در اقتصاد شهرها و کشورها دارد و روند اجرای درست آنها زمینه‌ساز رونق سایر فعالیت‌های اقتصادی است. کشورهای توسعه یافته، زیرساختهای خود را از پیش دایر کرده و منابع فراوانی برای انجام پروژههای جدید و نگهداری صحیح پروژههای قدیم فراهم ساخته‌اند، لیکن کشورهای درحال‌توسعه به توسعه در زیرساخت‌ها نیاز دارند. بررسی روشهای متداول انجام پروژه در حوزه عمران شهری به‌عنوان یکی از حوزه‌های زیرساختی در جوامع در حال توسعه نشان میدهد که بهرهوری در این حوزه بسـیار پـایین بـوده و بـا تأخیرهای متوالی و افزایش هزینههای زیاد همراه هست (World Bank, 2017). همچنین با بزرگتر و پیچیدهتر شدن این پروژهها، ریسـکهایی بـا درجـه اهمیـت بالاتر آنها را تهدید میکند؛ علاوه بر آن به‌کارگیری سرمایههای عمومی، استقراض و سایر شیوههای سنتی تأمین مالی پاسـخگوی نیازهای روزافزون کشورها برای تأمین سرمایه این‌گونه پروژهها نیست. به همین دلیـل بخش عمومی بـا به‌کارگیری بخش خصوصی و فعال کردن این بخش در بهرهبرداری از پروژههای زیر بنایی ازجمله عمران شهری راه‌حل نوینی تحت عنوان مشارکت عمومی-خصوصی برای رفع این کاستی‌ها ارائه نموده است (نوبخت، 1397). ppp به‌عنوان یک‌راه حل مؤثر در سالهای اخیر مطرح و توسعه‌یافته است، این الگو نوعى رویکرد ویژه به ساخت، تعمیر و نگهداشت پروژهها محسوب مىشود که در آن‌یک رابطه قراردادی میان طرف‌های عمومی و خصوصی برقرار میگردد و هر طرف عهده‌دار مسئولیت‌هایی میشود که بهتر از عهده آن برمیآید؛ لذا ریسک‌های پروژه به طرفی تخصیص مییابد که با هزینه کمتری میتواند آن را مدیریت کند. درواقع، شرکت‌های خصوصى قادر هستند با استفاده از منابع مالى، تخصص و تجربه خود به‌خوبی مدیریت ساخت و نگهداری پروژهها را با ریسک کمتری نسبت به بخش دولتی بر عهده بگیرند (Van Den Hurk & Verhoest, 2016). در کشور ما نیز با تصویب قوانین متعدد نظیر سیاست‌های کلی اصل 44، قانون اساسى، سیاست‌های کلى برنامه ششم توسعه، ماده 27 قانون الحاق مواد به قانون تنظیم بخشى از مقررات مالى دولت، قانون بهبود مستمر محیط کسب‌وکار، ماده 71 قانون محاسبات عمومى، تبصره 19 بودجه سال 1397 و ... بسترهاى لازم به‌منظور مشارکت بخش خصوصى جهت اجرا، مدیریت و یا نگهداشت پروژههای عمرانى در قالب انواع قراردادهای ppp فراهم‌شده است (نصیری اقدم، عباسی دره بیدی، 1396). کلان‌شهر تهران، به‌عنوان پایتخت ایران با برخورداری از جمعیتی بالغ‌بر هشت میلیون و پانصد هزار نفر و مساحت تقریبی ۷۲۰ کیلومترمربع، بیست و هفتمین کلان‌شهر بزرگ و شانزدهمین کلان‌شهر پرجمعیت جهان بوده و دارای موقعیت ژئوپلیتیکی بسیار حساسی در منطقه خاورمیانه است. تهران پایتخت 238 ساله ایران، آینه تمام نمایی از تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی تاریخ پرفرازونشیب این سرزمین به شمار رفته و ازاین‌رو دربرگیرنده میراث مادی و معنوی غنی است (آمار شهرداری تهران، 1397). برابر اهداف سند چشم‌انداز 1404 و نیز احکام برنامه پنج‌ساله دوم شهرداری تهران(1393)، چشم‌انداز توسعه بلندمدت شهر تهران که سیمای مطلوب شهر در افق طرح و میثاقی برای توسعه پایدار کلان‌شهر تهران و پایتخت کشور است مبتنی بر آرمان‌های ذیل است: 1- تهران؛ شهری با اصالت و هویت ایرانی - اسلامی 2- تهران؛ شهری دانش‌پایه، هوشمند و جهانی 3-تهران؛ شهری سرسبز و زیبا، شاداب و سرزنده با فضاهای عمومی متنوع و گسترده 4-تهران؛ شهری امن و مقاوم در برابر انواع آسیب‌ها و مقاوم در برابر مخاطرات و سوانح 5- تهران؛ شهری پایدار و منسجم با ساختاری مناسب برای سکونت، فعالیت و فراغت 6-تهران؛ شهری روان با رفاه عمومی و زیرساختهای مناسب، همراه با تعدیل نابرابری‌ها و تأمین عادلانه کلیه حقوق شهروندی 7-تهران؛ کلان‌شهری با عملکردهای ملی و جهانی و با اقتصادی مدرن و مرکزیت امور فرهنگی - پژوهشی و سیاسی در سطح کشور و حداقل یکی از سه شهر مهم و برتر منطقه آسیای جنوب غربی. برای تحقق چشم‌انداز این برنامه 74 راهبرد در سطح کلان در برنامه پنج‌ساله دوم تعریف گردیده که در خصوص دست‌یابی به راهبردهایی از قبیل مشارکت بخش خصوصی، دولتی و عمومی در توسعه اقتصادی شهر؛ تأمین هزینههای توسعه شهر و اداره شهر توسط شهروندان؛ تحول سازمانی- ساختاری در نظام مدیریت شهرداری تهران مبتنی بر اصول حکمرانی خوب شهری؛ بسترسازی برای جلب مشارکت فعالانه شهروندان، بخش خصوصی و سایر نهادها و دستگاه‌های مرتبط با حوزه حمل‌ونقل و ترافیک هیچ‌یک از خط‌مشی‌ها، قوانین و مقررات مربوط به شهرداری، رویه‌ها و فرایندهای مشارکت با بخش خصوصی را تشریح نکرده. حتی عبارت سرمایه‌گذاری، مشارکت و سایر انواع قراردادها در این اسناد یافت نمی‌شود. قوانین عمدتاً برای چندین دهه قبل بوده، زمانی که شهرها به سبک سنتی اداره میگردیده و هنوز نیاز به انواع قراردادهای مشارکتی احساس نمیشده است. بدین منظور معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران به‌عنوان متولی امر عمران شهری در کلان‌شهر تهران در نظر دارد در راستای اجرای راهبردهای مدیریت شهری مبنی بر استفاده حداکثری از ظرفیت‌های قانونی موجود و امکانات بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌ها، تکمیل پروژههای نیمه‌تمام، تعریف پروژههای جدید، کاهش تصدی‌گری و همچنین الزام قانونی در اجرای تبصره‌های 17 و 20 بودجه مصوب سالهای 97 و 98 و 99 شهرداری که صراحتاً حوزه فنی و عمرانی را مکلف به واگذاری پروژههای زیرساختی عمران شهر با استفاده از رویکرد ppp نموده، زمینه تسریع فرایند واگذاری پروژههای زیرساختی حوزه مربوط به خود را فراهم نماید. لذا ضرورت تبیین مدل مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمرانی شهری جهت دست‌یابی به چشم‌انداز شهر تهران مشاهده میشود. در این راستا، پژوهش حاضر قصد دارد مدل مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری و عوامل تشکیل‌دهنده آن را ارائه نماید.
ادبیات تحقیق
مشارکت عمومی - خصوصی مکانیزمی است که در آن بخش عمومی، شامل دولت و سایر نهادهای حکومت به‌منظور تأمین خدمات زیربنایی اعم از آب و فاضلاب، حمل‌ونقل، ایجاد زیرساخت شهری، سلامت، آموزش و... از ظرفیت‌های بخش خصوصی اعم از دانش، تجربه و منابع مالی استفاده می‌کنند (World Bank, 2017). به‌بیان‌دیگر،ppp عبارت است از انعقاد موافقت‌نامه‌ای میان دولت یا نهاد دولتی از یک‌سو و بخش خصوصی از سوی دیگر به‌منظور طراحی، ساخت، تأمین مالی، تعمیر، نگهداری و بهرهبرداری از داراییها و یا خدمات عمومی با سرمایه‌گذاری و یا مدیریت بخش خصوصی در بازه زمانی مشخص، به‌صورتی که ریسک‌های فعالیت به‌صورت شفاف میان بخش خصوصی و عمومی تقسیم گردد (PPPIRC[ii], 2017). همچنین پرداخت‌های مالی به بخش خصوصی در طول زمان بهرهبرداری پروژه از طریق عواید پروژه یا توسط بخش عمومی مصرف‌کننده از خدمات پروژه انجام گیرد. بر این اساس در ppp، نقش دولت از سرمایه‌گذاری، اجرا و بهرهبرداری در ارائه خدمات زیربنایی به سیاستگذاری و تنظیم‌کننده مقررات و ناظر بر کیفیت و کمیت خدمات ارائه‌شده، تبدیل میشود (نوبخت، 1397). راهنمای مرجع مشارکت عمومی - خصوصی بانک جهانی (World Bank, 2017) بر اساس تجارب کشورهای دنیا، موفقیت مشارکت عمومی-خصوصی را در ایجاد چارچوب‌های کارآمد بیان نموده است. این چارچوب مشتمل بر سیاست‌ها، رویه‌ها، نهادهای متولی، قوانین و مقرراتی است که در تعامل با یکدیگر، نحوه پیاده‌سازی ppp را تعریف و تبیین مینمایند. ایجاد این چارچوب علاوه بر اینکه تعهد و سیاستگذاری طرف عمومی در توسعه ppp را نشان میدهد، تضمین‌کننده ایجاد نظام حکمرانی خوب با معیارهایی از قبیل استفاده بهینه و مقرون‌به‌صرفه از منابع، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی، شفافیت، حفظ منافع عموم، برابری و مشارکت حداکثری است. دولت‌های محلی ازجمله ایالت‌ها و شهرداری‌ها خدمات زیربنایی ضروری و اساسی را به‌ویژه در آب، بهداشت، حمل‌ونقل شهری، زیرساخت شهری و ... ارائه می‌دهند. بعضی از دولت‌های محلی همچون ایالت‌های کشورهای استرالیا، برزیل و استان‌های کانادا برنامه‌های جامع ppp را با یکدیگر هماهنگ نموده‌اند؛ منتهی خودکفایتی مالی، رتبه‌بندی اعتباری و توانایی اجرایی در این دولت‌های محلی خارج از چارچوب‌های دولت‌های مرکزی نیست. درحالی‌که این موضوع در مورد شهرداری‌ها صدق نمی‌کند، آنها به عامه مردم نزدیک‌ترند و به همین دلیل قادر به شناسایی پروژه‌هایی هستند که نیازهای محلی را برطرف نماید؛ هرچند با چالش‌های بیشتری روبرو هستند و مسائل خاص خود رادارند. شهرداری‌ها اغلب ظرفیت‌های توسعه و تدارکاتی محدود دارند، این کمبود ظرفیت ممکن است با تغییرات مکرر مدیریت توسط نتایج انتخابات تشدید شود. اکثر شهرداری‌ها از اعتبارات دولتی استفاده نمی‌کنند یا بخش کمی به آنها اختصاص مییابد و باید در طول زمان به‌تدریج رتبه اعتباری خود را بسازند، اغلب چارچوب حقوقی کارآمد برای تهیه پروژههای ppp را ندارند و همین موضوع باعث کاهش علاقه سرمایه‌گذاران خصوصی برای حضور در پروژه‌هایشان میشود (World Bank,2016). جوناس و وازکز معتقدند عدم پیروی شهرداری‌ها از دولت اگر با افزایش پاسخگویی و شفافیت همراه نباشد، ممکن است گاهی اوقات فساد اداری را تقویت کند. ازنظر آنها در این حالت کمبود شفافیت در فرایندها، عدم پاسخگویی مطلوب و طولانی بودن زمان انجام کارها، موجب تعمیق فساد میگردد (Jonas & Vazquez,2016).
سیاست گذران در ایران به‌منظور تسهیل توسعه مشارکت بخش خصوصی در طرحهای زیرساختی نسبت به تصویب مصوبات، طرح‌ها و لوایح مختلف اقدام نموده‌اند که اهم آنها شامل: مصوبه شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا (شماره 59006 مورخ 07/05/1397)، تبصره 19 در بودجه سنواتی دولت از سال 1396، قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب سال 1394، قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (2) مصوب سال 1393، قانون الحاق موادی به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (1) مصوب 1384، قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی جمهوری اسلامی هست. همچنین با توجه به قوانین بالادستی موجود، شهرداری‌ها در پروژههای شهری مرتبط با خود در انواع قراردادهای ppp به‌عنوان طرف عمومی در نظر گرفته می‌شوند (سازمان برنامه‌وبودجه، 1397).تانگ و همکاران (2010)، خاطرنشان می‌کنند به دلیل محیط و فرهنگ متفاوت، تجربه‌های مشارکت عمومی -خصوصی را نمی‌توان از یک کشور به کشور دیگر به‌سادگی تعمیم داد. باید یک رویکرد کیفی برای بررسی عوامل کلیدی موفقیت انتخاب شود (Tang et al.2018). از سوی دیگر وانگ و همکاران (2018) در مقاله خود به بررسی موضوع که چرا برخی از پروژههای PPP از سایر پروژهها در این حوزه موفق‌تر هستند می‌پردازند. آنها بر اساس مطالعه 186 مقاله مرتبط در این حوزه یک ماتریس وقوع مشترک از عوامل برای اجرای موفق PPP ایجاد نموده‌اند، نتایج بررسی حاکی از آن است که عوامل مدیریت قرارداد، حمایت سیاسی، فرایندهای شفاف و روشن، کاهش فساد، اتخاذ خط‌مشی مؤثر و شایستگی مدیران از سایر عوامل تأثیر بیشتری در موفقیت ppp دارد (wang et al.2018). تحقیق دیگری که توسط آموویچ و همکاران در سال 2020 انجام‌گرفته حاکی از آن است که اگرچه تعداد قابل‌توجهی از پروژههای زیربنایی بر اساس مدل ppp طی سالهای اخیر اجراشده، منتهی تعداد قابل‌توجهی از این طرح‌ها به دلیل عوامل مختلف ازجمله مالی، سیاسی، عدم‌حمایت دولت، فساد اداری، عدم‌تشخیص ریسک‌های پروژه به شکست منجر شده است (Amovi´c et al.2020).
جدول شماره 1 خلاصه برخی از مطالعات صورت گرفته در خصوص عوامل تأثیرگذار بر مشارکت عمومی-خصوصی که توسط پژوهشگران مختلف طی سالهای اخیر شناسایی شده‌اند را نمایش میدهد.
جدول 1 خلاصه ایی از مطالعات صورت گرفته در خصوص عوامل
تأثیرگذار بر مشارکت عمومی-خصوصی
|
ردیف |
عامل |
پژوهشگران |
|
1 |
خط‌مشی مؤثر |
آلتنیجی[iii] و همکاران (2020)، رحمانی و عباسیان (1397)، کشتیبان و همکاران (1395)، اوسای کی[iv] (2015) |
|
2 |
شایستگی مدیران |
ژایان و جوهر[v] (2018)، شیی[vi] و همکاران (2016)، نوروزى و همکاران (1394)، خلیل زاده و همکاران (1395) |
|
3 |
سلامت نظام اداری |
رحمانی و عباسیان (1397)، دانائی فرد و همکاران (1396)، آموویچ[vii] و همکاران (2020) |
|
4 |
ثبات نظام سیاسی |
ژایان و جوهر (2018)، وانگ[viii] و همکاران (2018)، احمدآبادی و هروی (2020)، کاویشه[ix] و همکاران (2019) |
|
5 |
قوانین و مقررات |
زایانو و جوهار[x] (2017)، ویبوو[xi] و همکاران (2014)، کاویشه و همکاران (2019) |
|
6 |
مدیریت ریسک |
ژایان و جوهر (2018)، المری[xii] (2017)، احمدآبادی و هروی (2020)، اوسای کی و چان (2015) |
چارچوب نظری تحقیق
محققین در حین مرور ادبیات تحقیق با کتاب راهنمای جامع مشارکت عمومی- خصوصی که در سال 2017 توسط بانک جهانی (World Bank,2017) به چاپ رسیده است مواجه شدند. در این کتاب طبقه‌بندی جدیدی از PPP شامل: عوامل خط‌مشی، چارچوب قانونی، فرایندها، مسئولیت‌های نهادها، رویکرد عمومی مدیریت مالی، حمایت مدیران ارشد ارائه‌شده است. با توجه به اینکه تحقیق پیش رو نیز به دنبال عوامل مؤثر بر مدل ppp در طرحهای زیرساخت عمران شهری است، لذا محققین با استفاده از این طبقه‌بندی، چارچوب مفهومی تحقیق را شکل داده‌اند (شکل شماره 1).
شکل 1. چارچوب مفهومی تحقیق
مرور ادبیات پژوهش و چارچوب مفهومی به‌دست‌آمده خود مبنای تشکیل سؤالات اولیه مصاحبه نیمه ساختاریافته با خبرگان قرار گرفت و در طی فرایند انجام مصاحبه‌ها به‌تدریج سؤالات بازنگری و اصلاح شد. در ذیل به برخی از این سؤالات اشاره میشود:
1-وضعیت فعلی مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهرداری تهران چگونه هست؟
2- از دیدگاه شما عوامل و شاخصهای تأثیرگذار بر مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری تهران کدام هستند؟
3- از دیدگاه شما موانع مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری تهران کدام هستند؟
روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع آمیخته یا ترکیبی هست که در دو فاز کیفی و کمی انجام‌شده است. ازنظر مخاطب تحقیقی کاربردی و از منظر هدف در رسته تحقیقات اکتشافی میباشد که به دنبال شناسایی و ارائه عوامل مؤثر بر ppp در طرحهای زیرساخت عمران شهری هست. همچنین ازنظر بعد زمانی در دسته تحقیقات مقطعی قرار می‌گیرد (نیومن،1393: 73-47). جامعۀ آماری در بخش کیفی پژوهش، خبرگان و اساتید صاحب‌نظر دانشگاه در رشته‌های مدیریت دولتی، اقتصاد، مالی، حقوق همچنین مدیران ارشد حوزه مدیریت شهری و پیمانکاران حوزه عمران شهری هستند که در خصوص موضوعات مرتبط با این تحقیق، ضمن داشتن وسعت نظر و آگاهی عمیق، دارای بالاترین اطلاعات تجربی و علمی می‌باشند؛ جدول شماره 2 ویژگی‌های جمعیت شناختی خبرگان را نمایش میدهد. روش نمونه‌گیری در بخش کیفی از نوع غیر احتمالی و به‌صورت هدفمند بوده که درروند تحقیق و با استفاده از اسلوب علمی (عباسی و همکاران، 1396) تعداد 17 تن به‌عنوان مصاحبه‌شونده در نظر گرفته شدند. در فرآیند انجام مصاحبه‌ها از مصاحبه چهاردهم به بعد نکته و مضمون جدیدی اضافه نشد و مقوله جدیدی شکل نگرفت، اصطلاحاً محققین به نقطه اشباع نظری رسیدند؛ اما به‌منظور اطمینان بیشتر 3 مصاحبه دیگر هم صورت گرفت تا اطمینان حاصل شود که مضمون جدیدی وجود ندارد تا به مدل اضافه شود. ابزار گردآوری داده‌ها در بخش کیفی، مصاحبه نیمه ساختاریافته است، سؤالات مصاحبه باهدف شناسایی مؤلفه‌ها و شاخصهای ppp در طرحهای زیرساخت عمران شهری بر اساس مرور ادبیات و مدل مفهومی تهیه شد. به‌طور تدریجی با توجه به پیشرفت و انجام مصاحبههای اولیه، این سؤالات پیوسته پخته‌تر و جامع‌تر شدند. روایی بخش کیفی بر اساس رویکرد قابلیت اعتماد گوبا و لینکلن (Lincoln & Guba, 1985) مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. به‌منظور محاسبه پایایی باز آزمون، از میان مصاحبههای صورت گرفته 3 مصاحبه به‌عنوان نمونه انتخاب شد و در یک‌فاصله زمانی مشخص دو بارکدگذاری شدند، سپس در دو فاصله زمانی برای هرکدام از مصاحبه‌ها باهم مقایسه شدند. پایایی باز آزمون مصاحبههای انجام‌گرفته در این تحقیق 80 درصد است. با توجه به اینکه مقدار به‌دست‌آمده بیشتر از 60 درصد است، پایایی مورد تأیید است. برای تحلیل داده‌ها در بخش کیفی با توجه به اهداف و سؤال‌های پژوهش از روش تحلیل تم استفاده‌شده است، تکنیک تحلیل تم روشی برای شناسایی، تحلیل و گزارش‌نویسی الگوهای درون داده‌ها است. این روش مجموعه دادههای جمع‌آوری‌شده را با جزئیاتی غنی به حداقل رسانده و توصیف میکند و گاهی فراتر رفته و جنبه‌های مختلف موضوع تحقیق را نیز تفسیر میکند. تم‌ها در رابطه با سؤال تحقیق، مطالب مهمی را ثبت و ضبط می‌کنند و بیانگر الگوی پاسخ و معانی مکنون در مجموعه داده هستند (Braun & Clarke,2006).اعضای جامعه بخش کمی شامل تعداد اعضای نمونه آماری بر اساس فرمول کوکران 401 تن محاسبه شد بنابراین نمونه ایی به همین اندازه به‌صورت تصادفی انتخاب گردید. به‌منظور تحلیل دادههای بخش کمی از روش تحلیل عاملی تائیدی با کمک نرم‌افزار AMOS استفاده‌شده است.
جدول 2 مشخصات دموگرافیک مصاحبه‌شوندگان (خبرگان)
|
ردیف |
مدرک |
رشته تحصیلی |
سنوات خدمت (سال) |
سمت
|
|
1 |
دکتری |
صنایع |
18 |
عضو شورای اسلامی شهر تهران |
|
2 |
دکتری |
مدیریت دولتی |
21 |
هیات علمی دانشگاه |
|
3 |
دکتری |
اقتصاد |
14 |
هیات علمی دانشگاه |
|
4 |
دکتری |
مدیریت مالی |
13 |
هیات علمی دانشگاه |
|
5 |
دکتری |
حقوق |
14 |
هیات علمی دانشگاه |
|
6 |
فوق‌لیسانس |
عمران |
17 |
مشاور شهردار تهران |
|
7 |
فوق‌لیسانس |
عمران |
15 |
مدیرکل برنامه‌ریزی و عملکرد معاونت فنی و عمرانی |
|
8 |
دکتری |
مدیریت استراتژیک |
10 |
مدیرکل برنامه‌وبودجه شهرداری تهران |
|
9 |
دکتری |
توسعه اقتصادی و برنامه‌ریزی |
12 |
مدیرکل ارزیابی عملکرد و بهبود مدیریت شهرداری |
|
10 |
فوق‌لیسانس |
عمران |
26 |
مدیرعامل سازمان مهندسی و عمران شهر تهران |
|
11 |
فوق‌لیسانس |
عمران |
24 |
مدیرعامل سازمان عمرانی مناطق شهرداری تهران |
|
12 |
فوق‌لیسانس |
مدیریت |
17 |
مدیرعامل سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های مردمی |
|
13 |
دکتری |
جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری |
21 |
رئیس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران |
|
14 |
فوق‌لیسانس |
راه و ساختمان |
33 |
مدیرعامل شرکت ساختمانی و تأسیساتی سایول |
|
15 |
لیسانس |
معماری |
27 |
مدیرعامل هلدینگ عمران و مسکن ایران |
|
16 |
فوق‌لیسانس |
عمران |
26 |
مدیرعامل شرکت کندوان پارس |
|
17 |
فوق‌لیسانس |
معماری |
23 |
شرکت مهندسین مشاور گنو |
تحلیل داده‌ها و یافته‌ها
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، طی فرآیندی چند‌مرحله‌ای صورت می‌گیرد و در خلال آن داده‌هایی که محصول ابزارهای جمع آوری در جامعه (نمونه) آماری فراهم آمده‌اند تخلیص، کدبندی، دسته‌بندی و درنهایت پردازش می‌شوند تا زمینه انجام انواع تحلیلها و برقراری ارتباط بین داده‌ها فراهم شود. این بخش در دو فاز اصلی تقسیم میشود.
فاز اول (کیفی): طراحی مدل مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری
بدین منظور با 17 تن از صاحب‌نظران و اساتید این حوزه، مصاحبه شد و دادههای حاصل از مصاحبه با خبرگان، با استفاده از روش تحلیل مضمون مورد تحلیل قرار گرفت. یافته‌های حاصل جهت شناسایی عوامل، شاخصها و متغیرها پس از به‌کارگیری روش دلفی در دو مرحله‌ی مجزا پالایش و به کار گرفته شدند. مصاحبههای انجام‌شده که به‌صورت فایل صوتی ضبط‌شده بود بر روی کاغذ پیاده و با استفاده از روش تحلیل کیفی مضمون مورد تحلیل قرار گرفت که پس از کدگذاری، مضامین اصلی و فرعی مورد شناسایی قرار گرفت. در ادامه به ارائه چند مثال در این زمینه میپردازیم.
برای نمونه یکی از مصاحبه‌شوندگان با تکیه‌بر ارتباط مفهوم ثبات سیاسی و اقتصادی با مشارکت عمومی-خصوصی چنین استدلال نمود که:
" ... بی‌ثباتی نرخ ارز و متعاقب آن عدم توانایی شرکت‌ها در برآورد هزینه پروژهها، یکی از دلایل اصلی بی‌میلی آنها برای حضور در این‌گونه قراردادها میباشد. شرکت‌ها ریسک برآورد هزینه را نمی‌پذیرند و تمایل به همکاری با دولت به‌صورت پیمانکاری در قالب قراردادهای کوتاه‌مدت و زودبازده را دارند..." ایشان همچنین با اشاره به بی‌ثباتی سیاسی اضافه میکند: "... با توجه به شرایط حاکم بر سیاست خارجی و مشکلات ناشی از تحریم‌ها هیچ شرکتی این تضمین را ندارد که در صورت مشارکت در پروژههای ppp بتوانند از طریق قرارداد با شرکای خارجی به تعهدات خود عمل کند. ترس از این موضوع که منجر به جریمه ناشی از تأخیر میشود باعث شده شرکت‌ها تمایلشان به قراردادهای PPP به‌شدت کاهش یابد."
مصاحبه‌شونده دیگری با اشاره به اهمیت موضوع دانش و خواست مدیران در قراردادهای PPP چنین استدلال نمود که:
"... درصورتی‌که سرمایه‌گذاری تمایل به مشارکت در پروژههای عمران شهری به‌صورت ppp داشته باشد، در زمان مذاکرات اولیه به دلیل ناآشنایی مدیران با اصطلاحات، مدل‌ها و قوانین ppp با بی‌میلی آنها روبرو میشود. مواقع زیادی در همان جلسات اولیه کفایت مذاکره و عدم تمایل به شرکت در قرارداد از سوی مدیران شهری اعلام میگردد. ... شرکت‌های باتجربه به‌منظور کاهش این مشکل تورهای بازدید از دیگر پروژههای خود را برگزار می‌کنند که در حین ارائه دستاوردهای خود ذهن مدیران را با مزایای قراردادهای ppp آشنا کنند... ."
یکی از مصاحبه‌شوندگان درباره فرایند نحوه مشارکت سرمایه‌گذاران در پروژههای عمران شهری اظهار داشت که:
"... شخصاً خیلی مشاهده کرده‌ام سرمایه‌گذار پس از مراجعه و بررسی سایت شهرداری به دلیل نامشخص بودن نحوه و تعداد پروژههای قابل‌واگذاری به‌صورت ppp و یا ابهامات زیاد در اطلاعات مندرج به مناطق هدف مراجعه نموده. در مناطق به دلیل نبود فرایند و رویه مشخص خیلی سلیقه ای برخورد و بر ابهامات سرمایه‌گذار افزوده میشود. نهایتاً سرمایه‌گذار به سازمان سرمایه‌گذاری ارجاع داده میشود که در آن سازمان هم به دلیل نبود فرایند شفاف و مشخص سرمایه‌گذار مجبور است درخواست جلسه کند و پس از طی جلسات متعدد بتواند تا حدودی از ابهامات خود را بکاهد. درصورتی‌که شهرداری بایستی فرایند مشخص و شفاف برای انتخاب، واگذاری و مدیریت پروژههای مشارکتی خود داشته و به‌راحتی در اختیار سرمایه گذران بگذارد."
یکی دیگر از خبرگان در پاسخ به سؤال محقق در رابطه با شفافیت قوانین و مقررات و همچنین خط‌مشی شهرداری در پروژههای ppp، چنین اظهار داشت که:
"... بسیاری از سؤالاتی که سرمایه‌گذار در خصوص شرایط اعطا وام، مدل خرید خدمت توسط شهرداری، قوانین مربوط به نحوه قیمت‌گذاری، نحوه فروش خدمت توسط بخش خصوصی و از این قبیل سؤالات را می‌پرسد مرجع مشخصی برای پاسخگویی در شهرداری وجود ندارد. بنده خودم یک‌بار پیگیری کردم منتهی جز جواب‌های کلی و مبهم چیزی به دست نیاوردم. احساس کردم خودمان هم نمی‌دانیم ... خواسته‌ها و مطالبات کلیه ذینفعان به نظر می‌رسد اصلاً در ذهن سیاست‌گذاران وجود ندارد یا جز اولویت‌های آنها نیست و تضاد زیادی در این خصوص دیده میشود. مثلاً اعضای شورای شهر به‌عنوان یکی از ذینفعان کلیدی در تریبون‌های مختلف ادعا می‌کنند که سیاست مدیریت فعلی شهری در واگذاری پروژهها در قالب طرحهای مشارکتی است ولی از طرف دیگر می‌بینم که مدیران شهری هیچ لایحه ای در این خصوص به شورا ارائه نمی‌کنند... تشکیل کارگروه‌های مشترک بین شهرداری و شورای شهر و دیگر نهادهای تأثیرگذار همچون مجلس باهدف تسهیل در سیاستگذاری مشارکت در پروژههای شهری به نظر بنده بسیار راهگشا هست... "
برای تمامی متنهای مصاحبه روند ارائه‌شده انجام و درنهایت 63 مضمون پایه، 18 مضمون سازمان دهنده (تم فرعی) و 7 مضمون فراگیر (تم اصلی) استخراج گردید که در جدول شماره 3 نمایش داده‌شده است.
جدول 3 مضامین شناسایی‌شده
|
شماره عامل |
مضامین فراگیر (عامل) |
مضامین سازمان دهنده |
مضامین پایه |
|
1 |
فرآیندها و رویههای شفاف |
مطالعات امکان‌سنجی |
امکان‌سنجی مالی |
|
امکان‌سنجی اجتماعی |
|||
|
امکان‌سنجی فنی |
|||
|
شناسایی |
شناسایی ریسک |
||
|
فرایند شناسایی پروژهها |
|||
|
شرایط فورس ماژور |
|||
|
مالی |
مدل تعیین تعرفه |
||
|
مدل دریافت بهای خدمت |
|||
|
مدل تعیین تضمین |
|||
|
آئین‌نامه مالی شهرداری |
|||
|
فنی و حقوقی |
ارزیابی صلاحیت سرمایه‌گذار |
||
|
استانداردهای فنی و حقوقی |
|||
|
چارچوب قراردادها |
|||
|
2 |
دانش و مهارت و مدیران |
دانش و آگاهی مدیران |
دانش مدیران شهری |
|
برنامه‌های آموزشی |
|||
|
مهارت مذاکره |
|||
|
توافق در تعاریف |
|||
|
مهارت نظارت، اجرا و برنامه‌ریزی مدیران |
مدیریت دانش |
||
|
میزان ظرفیت مالی پیمانکار |
|||
|
توانایی مدیریت قراردادها |
|||
|
توان ارزیابی ظرفیت مالی |
|||
|
3 |
حمایت و مشوقهای قانونی و مالی |
مشوق‌ها |
کارآمدی نظام مشوق‌ها |
|
معافیت‌های مالیاتی |
|||
|
لوایح حمایتی دولت |
|||
|
خرید تضمینی |
|||
|
حمایت‌های قانونی |
قوانین بالادستی |
||
|
کارآمدی قوانین و مقررات |
|||
|
قوانین دادرسی |
|||
|
4 |
سلامت نظام اداری |
شفافیت |
شفافیت قوانین |
|
شفافیت انتخاب سرمایه‌گذار |
|||
|
شفافیت در فراخوان |
|||
|
نظارت |
دستگاه‌های نظارتی شهرداری |
||
|
دستگاه‌های نظارتی کشور |
|||
|
نظارت کارآمد |
|||
|
اطمینان بخشی |
تقسیم عادلانه ریسک |
||
|
صرفه و صلاح شهر |
|||
|
انصاف در رسیدگی قضایی |
|||
|
5 |
ثبات و حمایت سیاسی |
همسویی سیاسی و خواست مدیریتی |
همسویی سیاسی شورا و مجلس |
|
عزم مدیران شهری در واگذاری |
|||
|
همسویی سیاسی شورا و شورای عالی |
|||
|
همسویی سیاسی شورا و دولت |
|||
|
عزم شورا در واگذاری |
|||
|
پیگیری کمیسیون‌های شورا |
|||
|
اولویت مدیران شهری |
|||
|
ثبات |
تغییرات مدیریت شهری |
||
|
تحریم‌های بین‌المللی |
|||
|
ثبات خط‌مشی‌ها |
|||
|
6 |
ظرفیت‌سازی |
تأمین مالی |
تسهیلات بانکی |
|
جذابیت مالی |
|||
|
نرخ بازگشت سرمایه |
|||
|
بازاریابی |
|||
|
ترویج |
فرصت‌ها و ظرفیت‌های شهر |
||
|
اطلاع‌رسانی |
|||
|
بازدید از پروژهها |
|||
|
به‌روزرسانی فهرست پروژهها |
|||
|
7 |
خط‌مشی و سیاستگذاری |
نهادی |
ساختار حقوقی شهرداری |
|
جایگاه و نقش واحدهای شهرداری |
|||
|
راهبرد |
استراتژی شهرداری |
||
|
استراتژی جذب سرمایه‌گذار |
|||
|
سیاست‌های کلان مالی |
|||
|
شفافیت خط‌مشی‌ها |
|||
|
وضع قوانین |
اصلاح مجوزهای قانونی |
||
|
اصلاح قوانین ملی |
شبکه مضامین عوامل مؤثر در قالب شکل شماره 2 نمایش داده‌شده است. این مضامین نشان دهندة انتزاعی‌ترین سطح از طبقه‌بندی و تحلیل داده‌هایی است که در این تحقیق جمع‌آوری‌شده‌اند و گویای هفت عامل اصلی است که بر مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری تأثیر می‌گذارد.
شکل 2 شبکه مضامین عوامل مؤثر بر ppp در طرحهای عمران شهری
فاز دوم (کمی): بررسی میزان تأثیر عوامل شناسایی‌شده:
پس از اتمام مرحله کیفی، به‌منظور بررسی میزان تأثیرگذاری عوامل شناسایی‌شده و سنجش روایی سازه به‌دست‌آمده از تکنیک تحلیل عاملی تائیدی استفاده‌شده است. بدین منظور پرسشنامه‌ای شامل 63 سنجه بر اساس نتایج حاصل از تحلیل مضمون به‌منظور سنجش شاخصهای نهایی مدل پیشنهادی طراحی و بین 401 تن توزیع گردید. پاسخ‌دهنده برای هر گویه بیان میدارد که هر متغیر به چه میزان در پروژههای مشارکت عمومی- خصوصی طرحهای زیرساختی عمران شهری مؤثر است. سؤالات پرسشنامه بسته و برای پاسخ به سؤالات از طیف لیکرت پنج‌تایی (خیلی موافقم- موافقم- نظری ندارم- مخالفم- خیلی مخالفم) استفاده‌شده است. جهت بررسی روایی پرسشنامه با استفاده از روش روایی محتوا، پرسشنامه به رؤیت اساتید راهنما، مشاور و سایر خبرگان رسیده و پس از جرح‌وتعدیل نهایی مورد تائید ایشان قرار گرفت. با استفاده از آلفای کرونباخ به سنجش میزان پایایی پرسشنامه اقدام شده است. مقدار آلفای به‌دست‌آمده برای پرسشنامه مذکور 0.910 میباشد که از مقدار 0.7 بزرگتر است بنابراین پرسشنامه از اعتبار قابل قبولی نیز برخوردار میباشد.
برای تشخیص اینکه آیا عوامل شناسایی‌شده بر روی مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری تأثیرگذار هستند یا خیر فرض‌های زیر را بررسی کردیم:
فرضیه اول: عامل فرآیندها و رویههای شفاف تأثیر مثبت بر مدل دارد.
فرضیه دوم: عامل دانش، مهارت و حمایت مدیران تأثیر مثبت بر مدل دارد.
فرضیه سوم: عامل حمایت و مشوقهای قانونی تأثیر مثبت بر مدل دارد.
فرضیه چهارم: عامل سلامت نظام اداری تأثیر مثبت بر مدل دارد.
فرضیه پنجم: عامل ثبات و حمایت سیاسی تأثیر مثبت بر مدل دارد.
فرضیه ششم: عامل خط‌مشی گذاری تأثیر مثبت بر مدل دارد.
فرضیه هفتم: عامل ظرفیت‌سازی تأثیر مثبت بر مدل دارد.
به‌منظور بررسی این فرضیات، معنادار بودن بارهای عاملی مدل که میزان بار عاملی متغیر مستقل را نشان می‌دهند، از جدول شماره 4 استفاده کردیم. این جدول مربوط به بارهای عاملی برآورد شده است. ستون اول (برآورد) مربوط به بار عاملی است. ستون دوم نیز خطای استاندارد بار عاملی را نشان میدهد. با استفاده از دو مقدار برآورد و خطای استاندارد میتوان یک‌فاصله اطمینان برای بار عاملی ساخت. شاخص C.R مخفف critical ratio میباشد. این شاخص از تقسیم estimate بر S.E. استفاده شد.
از این شاخص برای آزمون فرض پارامتر استفاده میشود.
که در اینجا منظور از β همان ضرایب عاملی یا برآورد است. ستون آخر (P) به معنای مقدار احتمال معناداری است. درصورتی‌که مقدار آن کمتر از 0.05 (سطح اطمینان برابر 95 درصد) باشد به معنای رد فرض صفر و اگر بیشتر از آن باشد به معنای پذیرش فرض صفر است.
جدول 4 واریانس عوامل
|
Estimate |
S.E. |
C.R. |
P |
|
|
فرآیندها و رویههای شفاف |
.388 |
.053 |
7.321 |
*** |
|
دانش، مهارت و حمایت مدیران |
.566 |
.051 |
11.098 |
*** |
|
حمایت و مشوقهای قانونی |
.735 |
.111 |
6.622 |
*** |
|
سلامت نظام اداری |
.586 |
.029 |
20.207 |
*** |
|
ثبات و حمایت سیاسی |
.338 |
.026 |
13.000 |
*** |
|
خط‌مشی و سیاستگذاری |
.447 |
.034 |
13.147 |
*** |
|
ظرفیت‌سازی |
.364 |
.047 |
7.745 |
*** |
همان‌گونه که در جدول 4 مشاهده میشود مقدار احتمال معناداری در تمام موارد کمتر از 0.05 میباشد. درنتیجه تمام فرضیات به‌صورت هم‌زمان تائید شده و تمام عوامل بر مشارکت عمومی-خصوصی تأثیر دارد. در این پژوهش به‌منظور بررسی نیکویی برازش مدل از شاخصهای RMSEA، CMIN/DF، CFI،NFI، RFI، IFI، TLI، PCFI، PNFI، PRATIO استفاده‌شده است (Dexin Shi, 2019). همان‌طور که در جدول شماره 5 نمایش داده‌شده نتایج حاصله حاکی از آن است که مدل فرضی برای تحلیل عاملی تأییدی از برازش خوبی برخوردار بوده و بر اساس مقادیر به‌دست‌آمده برای بارهای عاملی میتوان میزان تأثیر و اهمیت هرکدام از متغیرهای مشاهده‌شده را بر روی سازه مربوطه در مقایسه با یکدیگر تحلیل و بررسی نمود.
جدول 5 شاخصهای نیکویی و برازش مدل
|
شاخص |
مقادیر برازش |
حد پذیرش |
|
RMSEA |
0.047 |
Lower than 0.05 |
|
CMIN/DF |
2.955 |
Lower than 5 |
|
CFI |
0.902 |
Greater than 0.9 |
|
NFI |
0.934 |
Greater than 0.9 |
|
RFI |
0.913 |
Greater than 0.9 |
|
IFI |
0.904 |
Greater than 0.9 |
|
TLI |
0.984 |
Greater than 0.9 |
|
PCFI |
0.576 |
Greater than 0.5 |
|
PNFI |
0.511 |
Greater than 0.5 |
|
PRATIO |
0.957 |
Greater than 0.5 |
نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها:
مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصى به‌انحاءمختلف و به‌ویژه در قالب مدل مشارکت عمومی-خصوص همواره به‌عنوان شاخصی تأثیرگذار براى شکوفایی اقتصادی و کارآفرینی در هر کشور محسوب میشود. افزایش میزان مشارکت بخش خصوصى در تأمین خدمات عمومى مستلزم ثبات سیاسی، اقتصادی و نظام مناسب حقوقى در یک کشور است تا به‌این‌ترتیب هراس از مخاطرات سرمایه‌گذاری و کاهش بازدهی سرمایه به حداقل رسیده و سرمایه‌گذار با خیالی آسوده نسبت به‌کارگیری سرمایههای خود مبادرت نماید. همراه و هم‌زمان باسیاست‌های دولت شامل ابلاغ سیاست‌های اصل 44 قانون اساسی؛ ارائه لایحه مشارکت عمومی-خصوصی؛ تصویب تبصره 19 قانون بودجه 1397؛ قانون تنظیم بخشى از مقررات مالى دولت و ... زمینه افزایش مشارکت خصوصى در امر سرمایه‌گذاری تا حدودى در کشور فراهم گردیده است. از سوى دیگر شرایط سیاسى، اقتصادى، اجتماعى و تحریم‌های ظالمانه حاکم بر کشور ضرورت ppp را علی‌الخصوص در تهران پایتخت و بزرگ‌ترین شهر کشور را بیش‌ازپیش کرده است.
در این پژوهش به بررسی چشم‌انداز مشارکت بخش خصوصی در طرحهای عمرانی شهر تهران با هدف شناسایی و تدوین عوامل موثر بر توسعه مدل مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری پرداختیم. پس از مرور ادبیات، تدوین چارچوب نظری پژوهش و سؤالات مصاحبه با هفده تن از اساتید دانشگاه (مدیریت دولتی، اقتصاد، مالی) و صاحب‌نظران حوزه سرمایه‌گذاری و مشارکت در طرحهای شهری (مدیران ارشد شهرداری، مدیران ارشد شرکت‌های پیمانکار طرحهای عمرانی در شهر تهران، عضو شورای شهر) مصاحبههای نیمه ساختاریافته صورت گرفت. سپس، بر اساس نتایج مطالعه نظری و تحلیل مصاحبه‌ها، مؤلفه‌های ppp در طرحهای عمران شهری با استفاده از تکنیک دلفی پالایش، ترکیب و شناسائی شدند و شاخصهای اصلی پرسشنامه تدوین گردید. به‌منظور بررسی اثرگذاری عوامل شناسایی‌شده و برازش مدل، از معادلات ساختاری و ابزار تحلیل عاملی تائیدی استفاده شد، این اقدام با به‌کارگیری نرم‌افزار SPSS و AMOS صورت گرفته است. در این بخش به ارائه نتایج و پیشنهادهای برگرفته از این خروجی‌ها میپردازیم:
همان‌طور که زایانو و جوهار (2017) در تحقیقات خود نشان داده‌اند قوانین و مقررات از عوامل تأثیرگذار در ppp میباشد، بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، عامل مذکوره شامل دو مؤلفه حمایت‌ها و مشوقهای قانونی میباشد، مؤثرترین عامل در مدل تبیین شده است؛ لذا تدوین و تصویب قانون مشارکت عمومی – خصوصی[xiii] مختص پروژههای شهری نقش مؤثری در انعقاد انواع قراردادهای ppp در شهرداری دارد. سرفصل‌های کلیدی این قانون شامل انواع روشهای مشارکت، نحوه پیدایش پروژه، مدل مطالعات امکان‌سنجی ارزش‌آفرینی، نحوه انتخاب سرمایه‌گذار و واحدهای متولی، نقش‌ها و وظایف هر یک در مراحل پروژه، شرایط متقاضیان واجد صلاحیت سرمایه‌گذاری و معیارهای ارزیابی، مجوزها و پروانه‌های ضروری، نحوه تأمین مالی پروژه، چارچوب‌های تعریف ریسک و نحوه تسهیم ریسک بین طرفین قرارداد، مشوق‌ها، حمایت‌ها و تسهیلات، چارچوب موافقت‌نامه متناسب با هر نوع روش واگذاری میباشد.
احمدآبادی و هروی (2020) و کاویشه و همکاران (2019) با تأکید بر عامل ثبات سیاسی این عامل را در موفقیت ppp بسیار مؤثر می‌دانند. در این پژوهش نیز این عامل با دو مؤلفه همسویی سیاسی کلیه احزاب و ذینفعان و همچنین ثبات مدیریت نشان داده‌شده است. مدیران شهری اعم از اعضای شورای شهر و مدیران شهرداری بایستی با بهره‌گیری از نظام شایسته‌سالاری و دوری از دخالت سیاسی در انتصابات، بستر به‌کارگیری افراد شایسته را فراهم نمایند. از این طریق و با به‌کارگیری مدیران شایسته نیل به هدف استفاده حداکثری از ظرفیت بخش خصوصی و مشارکت سرمایه‌گذاران در اجرای طرحهای شهری میسر میشود. همچنین شهرداری از طریق تشکیل کارگروه‌های مشترک تخصصی با مجلس و دولت سعی در ایجاد همسویی میان سیاست‌گذاران متنفذ در این حوزه نماید.
مدیریت ریسک به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های عامل فرایندها و رویههای شفاف در این تحقیق از عوامل تأثیرگذار بر ppp در طرحهای عمران شهری شناسایی گردیده.
بهمنی و عالی پناه (1398) در مقاله خود اشاره می‌کنند در یک قرارداد مشارکتی مناسب تلاش بر این است که وظایف و مخاطرات به نحو بهینه بین دو طرف عمومی و خصوصی تقسیم شود. بنابراین با توجه به‌اندازه، پیچیدگی و ماهیت این‌گونه پروژهها به‌کارگیری از فنون مدیریت ریسک پروژه اهمیتی قابل‌توجه مییابد. مبنای اساسی مدیریت ریسک در مشارکت‌های عمومی خصوصی این است که ریسک باید به افراد یا گروه‌ها بر اساس توانایی تحمل ریسک تخصیص پیدا کند. آنها اظهار دارند مستندات حقوقی نقش مهمی در ایجاد این روابط ظریف بین طرفین یک پروژه ppp داشته و نیز در تعیین تعهدات و وظایف هر یک از طرفین و ضمانت اجرای آنها نقش اساسی ایفا میکند. همان‌طور که در مدل ملاحظه میشود، نظارت، به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در سالم‌سازی بستر نظام اداری نقش بسزایی دارد.
حمیدی زاده و همکاران (1398) معتقدند، نظارت، احتمال اجرای موفق مشارکت‌های عمومی -خصوصی را افزایش میدهد. نظارت دقیق مانع مشکلاتی از قبیل ضعف در طراحی پروژه، تأخیر و افزایش هزینه‌ها میشود. همچنین آنها پیشنهاد می‌دهند که نظارت درست از جانب بخش عمومی نقش مؤثری در کسب اطمینان از کیفیت اجرای پروژهها و حفاظت از منافع عمومی دارد. نظارت مستمر به‌عنوان یک سازوکار کنترلی به نمایندگان دولتی اجازه میدهد که عملکرد شریک خصوصی را کنترل کنند و اطمینان یابند که شریک خصوصی از تعهدهای خود که در ابتدای توافق‌نامه مشخص‌شده، عدول نکرده است.
تعهد و اعتماد به‌عنوان مؤلفه‌های تأثیرگذار بر مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای عمران شهری در نظر گرفته‌شده است. به اعتقاد حمیدی زاده و همکاران (1398) بلندمدت بودن و عدم قطعیت بالا در ماهیت پروژههای PPP میتواند احتمال تضاد منافع را افزایش دهد. بنابراین، رفتاری مؤثر که منجر به ارتقا سطح اعتماد و تعهد بین شرکا شود، میتواند از بروز مشکلات متعدد جلوگیری نماید. اعتماد طرفین در این روابط، تبادل اطلاعات را تسهیل کرده و به کاهش کنترل و هزینههای مرتبط با آن می‌انجامد. ازاین‌رو به نظر می‌رسد، تسهیم نامطلوب دانش، انتخاب شریک نامناسب و مخاطره‌های اخلاقی منجر به عدم موفقیت در اجرای ppp میشود. ارتباطات مؤثر بین شرکا به افزایش اطلاعات هرکدام از طرفین منجر شده، اجرای موفق PPP و تصمیم‌گیری کارآمدتر را تسهیل میکند.
حال با توجه به نتایج برگرفته از تحقیق حاضر خاطرنشان میشود این پژوهش در شهرداری تهران صورت گرفته است و عوامل شناسایی‌شده مختص آن است؛ بنابراین پیشنهاد میگردد محققان با بررسی و شناسایی عوامل تأثیرگذار بر مشارکت عمومی-خصوصی در طرحهای زیرساخت عمران شهری دیگر شهرها و ترکیب آنها با یکدیگر به تبیین مدل جامع که از تعمیم‌پذیری بیشتری برخوردار باشد برای شهرداری‌های کل کشور اقدام کنند.
پی‌نوشت‌ها
* دانشجوی دکتری گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
** استاد گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. Daneshfard@sribd.ac.ir
*** استاد گروه مدیریت دولتی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال پانزدهم، شمارۀ 60، زمستان 1399، صفحه 50-27
[i] public private partnership(PPP)
[ii] PUBLIC-PRIVATE-PARTNERSHIP LEGAL RESOURCE CENTER
[iii] Alteneiji
[iv] Osei-Kyei
[v] Zayyanu & Johar
[vi] Shi
[vii] Amovi´c
[viii] Wang
[ix] Kavishe
[x] Zayyanu & Johar
[xi] Vibovo
[xii] Almarri
[xiii] PPP Law
)