طراحی مدل جامع رتبه‌بندی شرکت‌های بورسی مبتنی بر گزارشگری یکپارچه

طراحی مدل جامع رتبه‌بندی شرکت‌های بورسی مبتنی بر گزارشگری یکپارچه

چکیده

رتبه­‌بندی شرکت‌ها در محیط کسب­وکار از مهم‌ترین ابـزار شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت‌ها و تهدیدهای بیرونی شرکت‌ها به شـمار می‌آید. گسترش روزافزون رویکردهای نوین ارزیابی عملکرد و گزارشگری شرکت­ها در کشورهای مترقی از یک‌سو و فقدان مدلی جامع جهت رتبه­بندی شرکت­های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهـادار تهران از سوی دیگر، محققان را بر آن داشت تا با الگو گیری از رویکرد گزارشگری یکپارچه، مدلی کاربردی برای ارزیابی همه‌جانبه شرکت­های بورسی و رتبه­بندی آن‌ها طراحی کنند. از این رو، مدل جامع رتبه­بندی شرکت­های بورسی با استفاده از تکنیک دلفی فازی، دیمتل فازی و AHP فازی بهبودیافته متشکل از 5 معیار، 19 زیر معیار و 63 شاخص طراحی شد. یافته های تحقیق نشان می دهد، عملکرد مالی مهم‌ترین و محیط ‌زیست کم‌اهمیت‌ترین معیارها برای تعیین رتبه شرکت­ها می­باشند، در حالی که محیط ‌زیست بیشترین و عملکرد مالی کم‌ترین تأثیرگذاری را بر سایر معیارها دارند. همچنین 10 شاخص برتر از بین 63 شاخص، مجموعاً 49 درصد وزن مدل را تشکیل می­دهند که لازم است مدیران شرکت‌ها جهت بهبود رتبه خود توجه ویژه‌ای به آن‌ها داشته باشند.

واژگان کلیدی: رتبه­بندی شرکت­ها، گزارشگری یکپارچه، مدل جامع، تصمیم­گیری چند شاخصه فازی

مقدمه

چهار تصمیم مالی اصلی در بنگاه‌های اقتصادی عبارت‌اند از: تصمیمات مربوط به سرمایه‌گذاری‌های بنگاه، تصمیمات مربوط به تأمین مالی سرمایه‌گذاری‌ها و فعالیت‌های جاری، تصمیمات مربوط به تقسیم سود، و تصمیمات مربوط به مدیریت جریانات وجوه نقد. سرمایه‌گذاران جهت سرمایه‌گذاری در بنگاه‌های اقتصادی و اعتباردهندگان جهت اعطای اعتبار به این بنگاه‌ها همواره علاقه‌مند به اطلاعاتی شفاف در زمینه تصمیمات چهارگانه مالی فوق می‌باشد(Golqandashti & Agha Babaei, 2018). ارزیابی عملکرد شرکت‌های فعال و رتبه‌بندی آن‌ها همواره به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مهم در توسعه خدمات تأمین مالی و اعتباری در کشورها محسوب می‌شود. رتبه‌بندی می‌تواند اطلاعات مفیدی در مورد وضعیت شرکت‌ها در مقایسه با رقبای خود در اختیار ذی‌نفعان از قبیل مدیران، سهامداران و سرمایه‌گذاران، اعتباردهندگان و بانک‌ها، مشتریان، دولت و سازمان‌های دولتی و ... قرار دهد.

بسیار طبیعی است که سرمایه‌گذاران به دنبال سهام شرکتی باشند که عملکرد بهتری از سایر شرکت­ها و نیز عملکرد بازار داشته باشد. از آنجا که استفاده‌کنندگان بدون بهره‌مندی از اطلاعات مناسب، فرصت­ها و خطرهای سرمایه‌گذاری را به‌طور مناسب تشخیص نمی­دهند، ارائه الگو و مدل رتبه‌بندی شرکت‌های حاضر در بورس اوراق بهادار تهران به تنوع و کفایت اطلاعات در جهت کارایی بازار کمک شایانی می­کند(Gharib, Dadras & Padeban, 2015 ). آنچه در رتبه‌بندی مهم است نوع رتبه‌بندی، عناصر تشکیل دهنده مدل رتبه‌بندی نظیر ابعاد، معیارهـا و شاخص‌های آن و همچنین منطق ریاضی مناسب به­کار رفته در مدل رتبه‌بندی است. در کشور ما هنوز صنعت رتبه‌بندی جایگاه مناسبی نیافته است و از سال 1397 که اولین مجوز رسمی فعالیت شرکت‌های رتبه‌بندی صادر شد تا سال 1400، تنها سه شرکت رتبه‌بندی اعتباری برهان، پارس کیان و پایا موفق به دریافت مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار ایران به‌عنوان نهاد ناظر بازار سرمایه ایران شده‌اند که نشان از حضور کمرنگ و تک‌بعدی شرکت‌های رتبه‌بندی در بازار سرمایه کشور دارد. از جمله دلایل این امر می‌تواند مسائل فرهنگی، اقتصاد بانک محور، ضعف آموزش، فقدان بانک­های اطلاعاتی متمرکز، خلأ شبکه تبادل اطلاعاتی قوی و کارآمد، عدم وضع قوانین و مقررات کافی و مسائل سیاسی باشد(Masheyekh & Shahrokhi, 2016).

اهمیت رتبه‌بندی، مؤسسات رتبه‌بندی و صنعت رتبه‌بندی در بازارهای سرمایه کنونی از یک‌سو و فقدان مؤسسات و مدل‌های جامع و معتبر رتبه‌بندی در ایران در کنار تقاضای بالای موجود برای این رتبه‌بندی‌ها از سوی دیگر، ضرورت پرداختن به این مسئله را بیش از پیش نمایان می‌سازد. بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر، ارائه مدل جامعی برای رتبه­‌بندی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران است که علاوه بر در­بر­داشتن بهترین و مناسب‌ترین معیارهای مدل‌های رتبه‌بندی مؤسسات مطرح رتبه‌بندی دنیا، معیارها و شاخص‌های خاص ناشی از ساختار حاکم بر بازار سرمایه ایران را نیز شامل شود.

ادبیات تحقیق

رتبه‌بندی شرکت‌ها

برای سالیان طولانی سرمایه‌گذاران به دنبال ارزیابی عملکرد مالی شرکت‌ها و تفکیک شرکت‌های موفق و ناموفق بوده‌اند تا بدین‌وسیله امر نامطلوب عدم اطمینان را از میان برداشته، شرکتی را برای سرمایه‌گذاری انتخاب نمایند که از موفقیت مالی آن اطمینان کامل داشته باشند(Nasiri & Soleimani, 2020). به‌منظور دستیابی به این تصمیم مهم نیاز به اطلاعات مالی شرکت‌ها وجود دارد، بنابراین صورت‌های مالی که منبع تأمین اطلاعات وضعیت مالی شرکت‌ها محسوب می‌شوند، مورد استفاده قرار می­گیرند.

عمدتاً رتبه‌بندی شرکت با در نظر گرفتن شاخص‌های کمی( رتبه‌بندی مالی یا "حقایق سخت") و شاخص‌های کیفی( رتبه‌بندی کیفی یا "حقایق نرم") انجام می­شود. حقایق سخت به‌وسیله انجام تحلیل مالی- اقتصادی از صورت‌های مالی شرکت محاسبه می‌شود. بنابراین، حقایق سخت یک بیانیه قابل اعتماد در مورد ثبات مالی شرکت و سلامت مالی آن فراهم می­کند. در عوض، حقایق نرم مواردی از قبیل کیفیت حسابداری، ساختار مالکیت و مدیریت، بازار(حدود، توسعه و جایگاه بازار)، مقایسه با رقبا و تنوع مشتریان و عرضه کنندگان را در بر می­گیرد(Weissova, Kollar, & Siekelova, 2015). این بدین معناست که دیگر خواسته‌ها و نیازهای جامعه از تجارت، صرفاً برحسب خواسته‌های بازار و اقتصادی تعیین نمی‌شود بلکه اکنون سازمان‌ها (در معنای عام) با دامنه وسیعی از مسئولیت­های ورای بازار روبه‌رو هستند. بدین ترتیب شرکت­ها، موفقیت و تداوم حیات خود را نه‌تنها در ارائه عملکرد مالی مناسب بلکه در گرو مسئولیت در برابر محیط اجتماعی و محیط‌زیست و خواسته‌های غیرمالی سهامداران خود می­بینند.

از مدل‌های رتبه‌بندی سنتی به علت عدم انعکاس صحیح ضعف‌ها و قوت‌های بنگاه‌های اقتصادی انتقاد شده است؛ زیرا اعتقاد بر این است که این شیوه رتبه‌بندی فقط وضعیت مالی گذشته را نشان می­دهد و با محدود کردن خود به تخصیص ارزش‌های پولی، قادر به ارزیابی و پاسخگویی درباره موضوعات نگران‌کننده و مختلف عمومی (مانند موضوعات اجتماعی و محیطی) نیست (Lys, Naughton, & Wang, 2015) بنابراین با توجه به ناکارآمدی مدل‌های رتبه‌بندی تک‌بعدی موجود که تنها بر ارزیابی شرکت‌ها و رتبه‌بندی آن‌ها بر اساس یک جنبه شرکت نظیر عملکرد مالی یا حاکمیت شرکتی تأکید دارند، با توجه به  تحولات در عرصه تجارت جهانی و تغییرات در بینش و نگرش فعالان و دست اندرکاران بازار سرمایه، به وجود مدل جامع رتبه‌بندی مبتنی بر گزارشگری یکپارچه ای نیاز است که تا حد امکان ساده ، روان و قابل‌فهم باشد، امکان تصمیم‌گیری را برای استفاده‌کنندگان از آن آسان کند، تمام ابعاد شرکت را از گذشته، حال و آینده در بر گیرد و از همه مهم‌تر، ارزش‌آفرینی شرکت را ارزشیابی کند.

گزارشگری یکپارچه

در دو دهه اخیر، بسیاری از محققان توجه خود را به سیستم‌های حسابداری برای مدیریت و گزارشگری توأمان عملکرد مالی و غیرمالی معطوف کرده‌اند. مسیری طولانی که منجر به معرفی گزارشگری یکپارچه شد. گزارشگری یکپارچه^[i] یک ابزار گزارشگری نوآورانه و مؤثر است که شامل اطلاعات مالی و غیرمالی است. با این حال، ادبیات در مورد شناسایی سه چارچوب اصلی که مقدم بر معرفی گزارشگری یکپارچه هستند، توافق دارند که عبارت‌اند از: کارت امتیازی متوازن^[ii]، خط پایین سه‌گانه^[iii] و گزارشگری پایداری^[iv](Vitolla & Raimo, 2018). درواقع، گزارش یکپارچه شامل اطلاعات غیرمالی در مورد معیارهای زیست‌محیطی و اجتماعی و حکمرانی است، اما برای ادغام این معیارها با گزارش مالی سنتی بسیار فراتر می‌رود. از این نظر، گزارش یکپارچه نشان‌دهنده روند گزارشگری جدیدی است که در آن اطلاعات مالی و غیرمالی به‌شدت درهم‌تنیده شده و تصویر کاملی از سازمان ارائه می‌دهد(Camodeca & Almici, 2017). مبانی نظری و پیشینه پژوهش مفهوم گزارشگری یکپارچه نشان می­دهد این نوع گزارشگری بیشتر اطلاعاتی را که اکنون به‌صورت جداگانه گزارش می­شود (گزارش صورت­های مالی، گزارش­های تفسیری مدیریت، گزارش نظارت و اعطای پاداش و گزارش توسعه پایدار) در یک مجموعه منسجم، ترکیب و ارتباط بین آن‌ها را بیان می­کند و چگونگی تأثیر آن‌ها بر توانایی شرکت در ایجاد و نگهداشت ارزش در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را شرح می‌دهد(Eccles & Saltzman, 2011; Vitolla & Raimo, 2018; Abeysinghe, 2020;). هدف این است که اطلاعاتی را در مورد نحوه مدیریت شرکت در اختیار سرمایه­گذاران و سایر ذینفعان قرار دهد، همچنین شرح کاملی از روند ایجاد ارزش را نسبت به صورت­های مالی سنتی و گزارش­های مستقل محیطی یا اجتماعی ارائه می­دهد(Marrone & Oliva, 2019). تعاریف متنوعی از گزارشگری یکپارچه ارائه‌شده است از جمله، گزارشگری یکپارچه عبارت است از ارائه اطلاعات مختصر درباره عملکرد مالی و غیرمالی شرکت‌ها. این اطلاعات شامل مواردی همچون گزارش مالی، استراتژی شرکت‌ها، راهبری شرکتی، گزارش عملکرد و چشم‌اندازهای واحد تجاری است که در قالب یک سند بیان‌شده و گامی مؤثر برای تقویت ارزش‌ها و ایجاد جامعه‌ای پایدار است(Eccles & Saltzman, 2011). از سوی دیگر، مطابق با تعریف ارائه‌شده از جانب مجمع بین‌المللی گزارشگری یکپارچه^[v]، گزارشگری یکپارچه فرایند هماهنگ‌سازی اطلاعات مالی و غیرمالی در گزارش شرکت برای ارتباط با مفهوم گسترده‌ای از ارزش است(Abeysinghe, 2020)

دلیل اصلی انتخاب رویکرد گزارشگری یکپارچه به‌عنوان مبنای طراحی مدل جامع رتبه­بندی شرکت­های بورسی در این تحقیق، جدید بودن و دامنه پوشش بیشتر آن نسبت به سایر مدل‌های گزارشگری شرکتی بود که در جدول (1) نیز به‌وضوح مشخص است.

جدول 1. مقایسه ابعاد مدل‌های مختلف گزارشگری شرکتی

منبع: (Barzegar, 2013, p:93)

ابعاد مدل مبتنی بر گزارشگری یکپارچه

همان‌گونه که گزارشگری یکپارچه 5 بعد شامل مالی، اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیست و حاکمیت شرکتی را در برمی‌گیرد، مدل رتبه‌بندی جامع مدنظر نویسندگان این تحقیق نیز از 5 معیار (بعد) عملکرد مالی[vi]، محیط کسب‌وکار[vii]، اجتماعی[viii]، محیط‌زیست[ix] و راهبری شرکتی[x] تشکیل شده است که در ادامه، هر یک به‌اختصار بیان می­گردند.

عملکرد مالی

از جنبه­های عملکردی شرکت­ها که به‌طور سنتی، بسیار موردتوجه قرار داشته است، جنبه مالی آن است. از آنجا که کسب سود، هدف اصلی بسیاری از شرکت‌ها قلمداد می­شود، عملکرد مالی و اندازه‌گیری آن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است(Taghizade & Fazli, 2011). نسبت­های سودآوری، نسبت­های نقدینگی، نسبت­های اهرمی، نسبت­های فعالیت، نسبت­های ارزش، نسبت­های رشد و نسبت­های ریسک از مهم‌ترین نسبت­ها برای بررسی وضعیت عملکرد مالی شرکت‌های بورسی می­باشند. اغلب در مطالعات مربوط به عملکرد مالی، بر تعیین روابط بین سنجه­های مالی و تأثیر آن‌ها روی عملکرد شرکت­ها تأکید شده و در این راستا نیز بیشتر از مدل­های رگرسیونی جهت نشان دادن میزان اثرگذاری هر یک از این سنجه­ها روی عملکرد بهره گرفته شده است(Yalcin, Bayrakdaroglu, & Kahraman, 2012).

محیط کسب‌وکار

همه مؤسسات رتبه­بندی اعتباری ابتدا به بررسی وضعیت محیط کسب‌وکار می­پردازند و سپس تحلیل مالی را انجام می­دهند بنابراین محیط کسب‌وکار نقش بسیار مهمی در تعیین رتبه اعتباری شرکت‌ها دارد. محیط کسب‌وکار شامل عوامل صنعت، وضعیت رقابتی، محیط عملیاتی، کیفیت مدیریت، کیفیت حسابداری و راهبری شرکتی می‌شود(Masheyekh & Shahrokhi, 2016). عوامل بنیادی صنعت که مواردی نظیر شکاف عرضه و تقاضای مورد انتظار صنعت، شدت رقابت، ریسک‌های قانونی، آسیب‌پذیری صنعت، فصلی بودن صنعت، چشم‌انداز صنایع، موانع ورود به صنعت، حضور صنعت در سطح ملی و بین‌المللی و ... بخش مهمی از محیط کسب‌وکار را تعیین می­کنند. وضعیت رقابتی شرکت‌ها در محیط کسب‌وکار نیز به مواردی نظیر پراکندگی جغرافیایی فروش، تنوع مشتریان عمده، تنوع محصول، تمایز محصول، کیفیت محصول، توانایی‌های توزیع، اندازه شرکت و ...بستگی دارد. کیفیت مدیریت نیز به استراتژی شرکت، تحمل ریسک، سیاست‌های تأمین مالی، توانایی حفظ کارایی عملیاتی و تقویت موقعیت بازار، شایستگی مدیریت به‌عنوان عوامل مهمی در محیط کسب‌وکار اشاره دارد(Standard & Poor's, 2001; Moody's, 2004; Fitch, 2006; RAM, 2008).

اجتماعی

از مهم‌ترین ابعاد گزارشگری‌های CSR[xi]، ESG[xii]، GRI[xiii]، SR[xiv] و IR[xv] می­توان به بعد اجتماعی اشاره کرد که دامنه شمول وسیعی دارد و به انواع مسائل و موضوعات اجتماعی مانند سرمایه انسانی و اعمال محیط‌های کاری می­پردازد. شناسایی گروه‌های ذینفع در این بعد بسیار حائز اهمیت است که شامل سهامداران، مدیریت، کارکنان و خانواده‌های آن‌ها، پیمانکاران، مشتریان، رقبا، بانک‌ها و نهادهای مالی، دولت، رسانه‌های عمومی، جامعه علمی و جوامع محلی شرکت می­شوند. این بعد مسئولیت­های متعدد و متنوعی را بر عهده شرکت­ها ­برای ایجاد یک زندگی بهتر از نظر سلامت روحی و جسمی، آگاهی بخشی و دانش‌افزایی، حقوق انسانی، احساس عدالت، رضایت از کار و زندگی، فقرزدایی قرار داده است(Turker, 2009).

محیط‌زیست

محیط‌زیست نیز همانند بعد اجتماعی، یکی از ابعاد گزارشگری‌های CSR، ESG، GRI، SR و IR را تشکیل می­دهد. مهم‌ترین موضوعات موردبررسی در بعد محیط‌زیستی شامل بحران کمبود آب، هدر دادن انرژی، آلودگی‌های زیست‌محیطی مربوط به هوا و دریاها و رودخانه‌ها، از بین بردن ضایعات، تغییرات آب‌وهوا، جنگل‌زدایی و بیابان‌زایی‌ها و ... می­شود(Hosseinabadi, 2016). نکته بسیار حائز اهمیت در مورد این بعد، نادیده گرفتن و بی‌توجهی شرکت­ها نسبت به مسئولیت‌هایشان در قبال محیط‌زیست باوجود  تأثیر بسیار زیاد و غیرقابل انکار محیط‌زیست بر عملکرد مالی و چشم‌انداز فعالیت شرکت‌ها می­باشد. تعطیلی برخی کارخانه‌ها به دلیل نبود آب مورد نیاز آن‌ها یا تأثیر آن‌ها در آلودگی هوا از جمله تأثیرات محیط‌زیست بر شرکت­ها می­باشد.

راهبری شرکتی

یکی از عوامل اصلی بهبود کارایی اقتصادی، نظام راهبری بنگاه (حاکمیت شرکتی) است که در برگیرنده مجموعه‌ای از روابط میان مدیریت شرکت، هیئت‌مدیره، سهامداران و سایر گروه‌های ذینفع است. راهبری شرکتی پیش از هر چیز، حیات بنگاه اقتصادی در درازمدت را هدف قرار داده و درصدد است تا از منافع سهامداران در مقابل مدیریت سازمان­ها حفاظت کند. دو هدف راهبری شرکتی عبارت است از:  1. کاهش ریسک بنگاه اقتصادی از طریق بهبود و ارتقای شفافیت و پاسخگویی و ٢. بهبود کارایی بلندمدت شرکت، از طریق جلوگیری از خودکامگی و عدم مسئولیت‌پذیری مدیریت اجرایی(Keasey, Thompson, & Wright, 2005). موضوع راهبری شرکتی در قرن 21 از  یک الزام رعایت به یک الزام استراتژیک کسب‌وکار تبدیل شده است. در بازارهای سرمایه و اقتصاد جهانی امروز که سهامداران متنوع و مالکیت گسترده می­باشد، حاکمیت شرکتی مناسب در افزایش و حمایت از ثروت سهامداران مهم می‌باشد(Yegane & salami, 2010).

روش تحقیق

پژوهش حاضر از بعد هدف توصیفی، ازبعد مخاطب بنیادی (جامعه علمی) واز بعد زمان،مقطعی است. با توجه که مقاله سعی در بهبود و توسعه مدل‌های موجود دارد از فنون تصمیم گیری چندشاخصه فازی بهره می­برد.

جامعه آماری پژوهش شامل کلیه اساتید دانشگاه­ها در رشته‌های حسابداری و مدیریت خصوصاً مدیریت مالی، فارغ‌التحصیلان دکتری که رساله خود را درزمینه رتبه‌بندی شرکت­ها انجام داده‌اند و مدیران عامل شرکت­های بورسی فعال در گروه تولیدی می­شود. برای انتخاب نمونه آماری خبرگان تحقیق معیارهای زیر در نظر گرفته شد: افرادی از جامعه آماری که با مباحثی همچون ارزیابی عملکرد شرکت‌ها، رتبه‌بندی اعتباری، مسئولیت اجتماعی شرکت و حاکمیت شرکتی آشنایی کافی داشته باشند، هیئت‌علمی دانشگاه یا مدیرعامل باشند، سابقه کار اجرایی یا تدریس بیش از 5 سال داشته باشند، در دسترس باشند و وقت کافی و همکاری لازم جهت تکمیل چندین پرسشنامه دلفی فازی و AHP[xvi] فازی را داشته باشند.

با توجه به معیارهای ذکرشده، از میان 28 نفر خبره نمونه اولیه، نهایتاً 15 خبره برای تکمیل پرسشنامه‌های AHP فازی انتخاب شدند که از بین آن‌ها تعداد 10 خبره برای تکمیل پرسشنامه‌های دلفی فازی همکاری نمودند. روش نمونه­گیری نیز به دلیل رویکرد کیفی و صبغه اکتشافی پژوهش و الزام تسلط افراد به موضوع و مفاهیم پژوهش، از نوع غیر تصادفی و هدفمند انتخاب گردید.

برای جمع‌آوری داده‌های موردنیاز پژوهش از 3 نوع پرسشنامه استفاده شد: در مرحله تدوین چارچوب نظری تحقیق از طریق مطالعه عمیق کتابخانه‌ای و به‌کارگیری پرسشنامه‌های دور اول و دوم دلفی فازی با طیف  7 گانه لیکرت جهت غربالگری زیرمعیارها و شاخص­ها و تائید آن‌ها؛ پرسشنامه‌های مقایسات زوجی بر اساس طیف 1 تا 9 فازی جهت محاسبه وزن و تعیین اهمیت معیارها، زیر معیارها و شاخص­ها با استفاده از روش AHP فازی بهبودیافته و پرسشنامه بررسی تأثیرگذاری دوبه‌دوی معیارها و زیر معیارها بر اساس طیف 0 تا 4 جهت به‌کارگیری در روش دیمتل فازی که تمامی پرسشنامه‌ها توسط خبرگان پژوهش تکمیل شدند.

مدل مفهومی تحقیق

جهت طراحی مدل تحقیق، پس از مطالعه ادبیات نظری و مرور پیشینه تحقیق و بررسی انواع مدل‌های رتبه‌بندی معتبر موجود، معیارها، زیرمعیارها، شاخص‌ها و سنجه‌های کمی و کیفی مهم مدل‌های رتبه‌بندی داخلی و خارجی استخراج گردید که بیش از 600 شاخص را در بر می­گرفت. سپس پرتکرارترین شاخص­ها شناسایی شدند و با استفاده از پرسشنامه دلفی فازی و مشارکت 10 خبره طی دو دور، نظرات خبرگان جهت تعیین اهمیت و اضافه نمودن زیرمعیارها و شاخص­های پیشنهادی خاص شرایط حاکم بر اقتصاد و بازار سرمایه ایران اخذ شد تا نهایتاً مدل نهایی تحقیق مطابق شکل (1) به دست آمد.

شکل 1.  الگوی جامع رتبه بندی شرکت های بورسی مبتنی بر گزارشگری یکپارچه

الگوی مذکور مهم­ترین ابعاد مدل­های رتبه‌بندی‌های روز دنیا را در خود جای داده است از جمله رتبه‌بندی اعتباری (ترکیبی از عملکرد مالی و محیط کسب‌وکار)، رتبه‌بندی مسئولیت اجتماعی شرکت، رتبه‌بندی حاکمیت شرکتی، گزارشگری ESG، گزارشگری پایداری و گزارشگری یکپارچه؛ از این نظر ادعای کامل‌ترین مدل رتبه‌بندی طراحی‌شده در کشور دور از واقعیت نیست. همچنین برای سنجش کلیه شاخص‌های مدل مذکور نیز سنجه‌های مناسب و منطقی ارائه شده است.

نتایج

در مرحله قبل، اجزا و عناصر تشکیل‌دهنده مدل نهایی پژوهش توسط روش دلفی فازی مشخص شدند. در این بخش نتایج حاصل از اجرای روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی و دیمتل فازی بیان می­گردد.

نتایج تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی

در این گام به تعیین وزن و اهمیت عناصر مدل تحقیق با استفاده از روش AHP فازی بهبودیافته که به روش میانگین هندسی باکلی نیز معروف است پرداخته می­شود. ایده اساسی در AHP، اخذ دانش خبرگان نسبت به پدیده موردمطالعه است. کاربرد متدولوژی فازی در این زمینه به تصمیم‌گیرنده اجازه می­دهد که داده‌های کمی و کیفی را در مدل تصمیم ادغام کند(Percin, 2008). بر این اساس ابتدا پرسشنامه­های مقایسات زوجی معیارها و زیرمعیارهای مدل تشکیل‌شده و در اختیار 15 خبره پاسخ­دهنده قرار گرفت. بعد از پاسخگویی، نرخ ناسازگاری جداول محاسبه شد که همگی کوچک‌تر از 0.1 بود که نشان‌دهنده این است که ثبات و قابلیت اطمینان مقایسات زوجی در حد قابل قبولی است، سپس با استفاده از روش میانگین هندسی پاسخ­ها ادغام شد و در قالب مقایسات زوجی ادغام‌شده در ادامه آورده شده است. اوزان مقایسات زوجی نیز با استفاده از روش میانگین هندسی باکلی محاسبه شد و در انتها اوزان نهایی شاخص‌ها و میزان اهمیت آن‌ها نسبت به یکدیگر تعیین شد. با توجه به تکراری بودن مراحل AHP فازی برای سطوح مختلف، مراحل و فرمول‌ها تنها برای معیارهای اصلی بیان می­شود و برای زیرمعیارها و شاخص‌ها تنها جدول وزن نهایی ارائه می­گردد.

الف.تشکیل مقایسات زوجی

ابتدا مقایسات زوجی معیارهای اصلی، زیرمعیارها و شاخص­ها توسط پرسشنامه و بر اساس طیف 1 تا 9 فازی توسط خبرگان انجام گرفت.

جدول 2.  مقایسات زوجی معیارهای اصلی (نرخ ناسازگاری: 0.07)

ب. محاسبه اوزان فازی و نرمال

در این گام ابتدا میانگین هندسی اعداد فازی هر سطر جدول (2) را محاسبه کردیم و سپس هر میانگین هندسی حاصل را بر مجموع میانگین­های هندسی تقسیم کردیم تا وزن فازی حاصل شود سپس هر وزن فازی را با استفاده از رابطه  غیر فازی کردیم و برای نرمال‌سازی هر وزن غیر فازی کافی است آن وزن را بر مجموع وزن­های غیر فازی تقسیم کنیم.

به طریق مشابه برای سطرهای دیگر نیز این محاسبات صورت گرفت که نتایج در ستون دوم جدول (2) برای کلیه سطرها آورده شده است سپس مجموع تمامی این میانگین­های هندسی را به دست آوردیم که برابر با (5.919,7.083,8.325) می­شود، بنابراین وزن فازی هر معیار برابر با میانگین هندسی سطر آن معیار تقسیم بر مجموع میانگین‌های هندسی می­باشد.

برای کلیه معیار­های دیگر نیز عملیات مشابه صورت گرفت که وزن­های فازی در ستون سوم جدول (3) آورده شده است. سپس برای غیر فازی کردن هر وزن فازی مانند معیار F به طریق زیر انجام می­شود.

برای کلیه معیار­ها نیز این فرایند صورت گرفت که نتایج در ستون چهارم جدول (3) آورده شده است سپس برای نرمال‌سازی هر وزن غیر فازی به طریق زیر عمل کرده‌ایم.

جدول 3. وزن فازی، غیر فازی و نرمال معیار­های اصلی مدل تحقیق

با توجه به نتایج، معیار عملکرد مالی(F) با وزن 0.539 رتبه اول را به‌عنوان مهم‌ترین معیار و محیط‌زیست (E) با وزن 0.061 رتبه پنجم را به‌عنوان کم‌اهمیت‌ترین معیار مدل تحقیق کسب کرده است.

با توجه به اینکه فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی در این تحقیق از نوع چهار سطحی شامل هدف (تدوین مدل جامع رتبه‌بندی)، معیار، زیرمعیار و شاخص است، پس از تعیین وزن معیارها، وزن نسبی هر یک از زیرمعیارها و شاخص‌های مدل تعیین و نهایتاً وزن نهایی هر شاخص با توجه به اوزان نسبی معیار و زیرمعیار مربوطه مطابق جدول (4) به دست آمد.

جدول 4. وزن و رتبه نهایی شاخص­های مدل تحقیق

نتایج تکنیک دیمتل فازی

هدف از تکنیک دیمتل فازی، تعیین روابط درونی معیارها و زیرمعیارها و تاثیرگذاری و تاثیر پذیری آن­ها از یکدیگر است (Yeh & huang, 2014). در ادامه مراحل این تکنیک برای تعیین روابط علی میان معیارهای مدل بیان می­شود اما برای مراحل زیر معیارها، به ارائه جداول نهایی آنها بسنده می­شود.

الف. تشکیل ماتریس ارتباط مستقیم

در این بخش ماتریس دیمتل معیارهای اصلی مدل تحقیق در اختیار 15 نفر از خبرگان قرار داده شد تا بر اساس طیف 0 تا 4 جدول دیمتل فازی، تاثیرگذاری هر معیار بر روی دیگر معیارها مشخص شود. سپس با استفاده از رابطه (1) نظرات پاسخ دهندگان ادغام شد. نتایج در جدول (5) آورده شده است.

جدول 5. ماتریس ارتباط مستقم معیارها

ب. نرمال کردن ماتریس ارتباط مستقیم

در این گام با استفاده از رابطه (2) و (3) ماتریس ارتباط مستقیم جدول (5) را نرمال کردیم جهت نرمال سازی باید ماکزیمم مجموع سطری حدهای بالای ماتریس ارتباطات مستقیم را بدست آورده که در این بخش برابر با عدد 3.233 می­باشد. سپس تمامی اعداد ماتریس ارتباطات مستقیم (جدول 5) را بر عدد 3.233 تقسیم کردیم. نتیجه در جدول(6) آورده شده است.

کهr  از رابطه زیر به‌دست آمد: 

جدول 6.  ماتریس نرمال شده ارتباط مستقیم معیارها

تشکیل ماتریس ارتباطات کامل (T)

در این گام با استفاده از رابطه (4) و (5) و (6) ماتریس ارتباطات کامل (T) را تشکیل داده و برای محاسبه ماتریس ارتباط کامل ابتدا ماتریس همانی  تشکیل شد. سپس ماتریس همانی را منهای ماتریس نرمال کرده و ماتریس حاصل را معکوس کردیم. در نهایت ماتریس نرمال را در ماتریس معکوس ضرب کرده که در جدول (7) آورده شده است.

جدول 7.  ماتریس ارتباطات کامل معیارها

د. ایجاد و تجزیه و تحلیل نمودار علی

در این گام جمع سطر (D) و جمع ستون (R) ماتریس ارتباطات کامل (جدول7 ) را بدست آورده و سپس مقدار D+R و D-R را محاسبه کردیم. در این فاز جهت دیفازی کردن مقادیر از رابطه (7) استفاده شد. نتایج در جدول (8)  آورده شده است.

جدول 8.  جدول مقادیر S و R معیارها

در جدول (8) جمع عناصر هر سطر (D) نشانگر میزان تاثیرگذاری آن عامل بر سایر عامل‌های سیستم است. براین اساس معیار محیط زیستی (E) از بیشترین تاثیرگذاری برخوردار است. جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرپذری آن عامل از سایر عامل های سیستم است. براین اساس معیار محیط کسب و کار (B) از میزان تاثیرپذیری بسیار زیادی برخوردار است. بردار افقی (D+R)، میزان تاثیر و تاثر عامل مورد نظر در سیستم است. به عبارت دیگر هرچه مقدار D+R عاملی بیشتر بود، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل سیستم دارد. براین اساس معیار محیط کسب و کار (B) بیشترین تعامل را با دیگر عوامل مورد مطالعه دارند. بردار عمودی (D-R)، قدرت تاثیرگذاری هر عامل را نشان می‌دهد. بطور کلی اگر D-R مثبت بود، متغیر یک متغیر علت محسوب شده و اگر منفی بود، معلول محسوب شد. که در شکل(2) معیارهایی که در بالای محور افقی هستند جنبه علت و معیارهایی که در پایین محور افقی هستند جنبه معلول دارند.

شکل 2.  نمودار روابط علی معیارهای مدل تحقیق

و.  روابط داخلی بین معیارها

در این گام برای ترسیم روابط قابل اعتنا، ماتریس فازی ارتباطات کل را دیفازی کردیم (جدول 9) و سپس حد آستانه (میانگین حسابی درایه­ها) را مشخص کرده و هر کدام از اعداد از حد آستانه بیشتر بود نشان از ارتباط معنادار بین معیار سطر i و ستون j آن سلول دارد. مقدار آستانه بر این بخش برابر با 1.2 می­باشد بنابراین درایه­هایی که از عدد 1.2 بیشتر هستند با علامت ستاره (*) مشخص شده­اند که نشان از ارتباط معنادار دارند.

جدول  9. ماتریس غیرفازی ارتباطات کل معیارها

یافته‌های تحقیق

از حالت های قطعی و فازی تکنیک دیمتل در تحقیقات معتبر متعددی از جمله (Tseng, Wu, Ma, Kuo, & Sai, 2019) و (Rao, 2021) برای بررسی روابط علی میان ابعاد عملکرد پایداری شرکتی و یافتن تأثیر و تأثرات ابعاد اقتصادی، محیط زیستی و مسئولیت اجتماعی شرکتی بر یکدیگر استفاده شده است. بر اساس نتایج دیمتل فازی در این تحقیق نیز که برای بررسی روابط علی میان معیارها و زیر معیارهای مدل تحقیق مورداستفاده قرار گرفت تأثیرگذارترین معیار، معیار محیط‌زیست بود که به‌جز معیار راهبری شرکتی، سایر معیارها را تحت تأثیر خود قرار داده بود و قوی‌ترین تأثیر را بر معیار محیط کسب‌وکار داشت. این یافته در تأیید یافته های تحقیقات (; Fuisz-Kehrbach, 2014; Waligo et al., 2013: Tseng et al., 2017) می باشد که وجود ارتباط نزدیک بین خلق ارزش شرکت و نگرانی های زیست محیطی و لزوم تمرکز شرکت ها بر تولید محصولات سبز و دوستدار محیط زیست برای پاسخ به نیاز مشتریان و بهبود عملکرد اقتصادی شرکت را مورد تاکید قرار داده اند. کمترین تأثیرگذاری نیز مربوط به دو معیار عملکرد مالی و محیط کسب‌وکار بود که فقط بر یکدیگر تأثیرگذار شناخته شدند. دو معیار محیط‌زیست و راهبری شرکتی نیز از هیچ معیاری تأثیرپذیری نداشتند.

همچنین زیر معیار سودآوری‌های از معیار عملکرد مالی، زیر معیار عوامل صنعت از معیار محیط کسب‌وکار، زیر معیار اثرات مالکیت از معیار راهبری شرکتی، زیر معیار مسائل عمومی اجتماعی از معیار اجتماعی و زیر معیار­ مسائل عمومی زیست‌محیطی از معیار محیط‌زیست بیشترین تأثیرگذاری را بر سایر زیرمعیارهای مرتبط به خود داشته‌اند. مهم‌ترین نتایج حاصل از AHP فازی نیز که برای تعیین وزن و میزان اهمیت معیارها، زیر معیارها و شاخص­های مدل و اولویت‌بندی آن‌ها به کار گرفته شد به شرح زیر است:

در بین 5 معیار اصلی مدل تحقیق، مهم‌ترین معیار، عملکرد مالی شرکت­ها تعیین شد که با وزن 54/0 به‌تنهایی وزنی بیش از مجموع 4 معیار دیگر دارد. این یافته نشان‌دهنده آن است که همچنان مهم‌ترین ملاک برای خبرگان جهت انتخاب شرکت­های برتر بورسی، عملکرد مالی و میزان خلق ثروت توسط آن‌هاست. پایین‌ترین اولویت با وزن 061/0 نیز مربوط به این معیار محیط‌زیست است. این یافته نیز در تحقیقات (Khanna and Gupta (2011), Font et al. (2012), Tyagi et al. (2014)) تأیید شده است که شناخت و درک محدود شرکت های دولتی و غیر دولتی از اهمیت و جایگاه محیط زیست و مسئولیت اجتماعی شرکتی علت سردرگمی آنها برای مشارکت در اقدامات و فعالیت در این حوزه ها در میان مدت و بلند مدت شده است.

در بین 63 شاخص مدل تحقیق، ارزش‌افزوده بازار با وزن 0.08398 به‌عنوان مهم­ترین و حقوق مربوط به سود تقسیمی با وزن 0.00080 به‌عنوان کم‌اهمیت‌ترین شاخص شناخته شدند. شاخص MVA در تحقیق آقای راهداری و انواری رستمی(2015) نیز به عنوان مهمترین شاخص در رتبه بندی چند جانبه شرکت های بورسی تعیین شده بود. سیاست‌های تأمین مالی و نسبت جاری جایگاه دوم و سوم و شفاف‌سازی اجتماعی و رویه­های رأی‌دهی و جلسات مجامع جایگاه 61 و 62 را به دست آوردند.

49 صدم از وزن نهایی مدل تحقیق مربوط به 10 شاخص برتر از مجموع 63 شاخص مدل تحقیق می­باشد یعنی مجموع 10 شاخص برتر از حیث اهمیت با مجموع 53 شاخص دیگر نسبتاً برابرند که این مهم نشان‌دهنده اهمیت بالای این 10 شاخص و لزوم توجه ویژه شرکت‌ها به ارتقاء و بهبود وضعیت عملکرد خود در شاخص‌های مذکور می­باشد. این 10 شاخص مطابق جدول زیر می­باشند.

جدول 10.   ده شاخص برتر مدل تحقیق

مدل رتبه‌بندی جامع شرکت‌های بورسی

مدل جامع رتبه‌بندی شرکت‌های بورسی شامل 63 شاخص و وزن نهایی هر یک از آن‌ها به شرح زیر می­باشد که برای محاسبه امتیاز هر شرکتی تنها لازم است مقدار کمی هر شاخص را (از صورت‌های مالی حسابرسی شده و گزارش‌های تفسیری مدیریت) جایگزین نماییم.

FBESG Rating[xvii] = 0.04878 F11 + 0.04226 F12 + 0.03660 F13 + 0.04043 F14 + 0.03493 F15 + 0.05212 F21 + 0.02603 F22 + 0.03741 F31 + 0.08398 F32 + 0.02932 F33 + 0.01692 F34 + 0.00954 F41 + 0.00534 F42 + 0.02064 F43 + 0.02345 F51 + 0.00884 F52 + 0.01391 F53 + 0.00490 F54 + 0.00340 F55 + 0.00445 B11 + 0.03283 B12 + 0.01047 B13 + 0.00206 B14 + 0.03199 B15 + 0.03780 B21 + 0.00828 B22 + 0.00144 B23 + 0.07428 B31 + 0.00879 B32 + 0.00280 B33 + 0.00541 E11 + 0.00237 E12 + 0.00276 E13 + 0.00545 E21 + 0.00558 E22 + 0.01978 E23 + 0.00271 E31 + 0.01218 E32 + 0.00475 E33 + 0.00789 S11 + 0.00392  S12 + 0.00119 S13 + 0.00859 S21 + 0.00273 S22 + 0.00167 S23 + 0.00970 S31 + 0.03611 S32 + 0.00549 S33 + 0.00846 S41 + 0.01989 S42 + 0.00736 S43 + 0.00123 G11 + 0.00287 G12 + 0.00445 G13 + 0.00118 G21 + 0.00080 G22 + 0.00547 G23 + 0.00445 G31 + 0.02274 G32 + 0.00807 G33 + 0.00790 G41 + 0.00383 G42 + 0.01003 G43

در صورتی که بخواهیم عملکرد شرکت‌های بورسی در هر یک از معیارها را به‌طور جداگانه محاسبه نماییم یا آن‌ها را تنها بر اساس یک معیار رتبه‌بندی کنیم تنها کافی است با امتیازات شاخص‌های مربوط به همان معیار را باهم جمع نماییم که البته در آن صورت می­بایست در فرمول به‌جای وزن نهایی شاخص‌ها، با استفاده از جدول (4) وزن نسبی شاخص در معیار موردنظر را جایگزین نماییم.

بحث و نتیجه‌گیری

نگاه دقیق به مقوله رتبه‌بندی شرکت‌های بورسی در کشور نشان می­دهد چه در حوزه نظری و چه در عمل، کماکان ضعف‌های بسیاری وجود دارد. در حوزه نظری باوجود انجام تحقیقات نسبتاً زیاد در مورد رتبه‌بندی شرکت­ها، تنها تعداد انگشت‌شماری از آن‌ها سعی در ارائه مدل‌های جامع رتبه‌بندی داشته‌اند که علاوه بر داده‌های مالی، طیف وسیعی از داده‌های غیرمالی مرتبط با عملکرد شرکت را نیز  در نظر بگیرند. اکثر تحقیقات تنها به رتبه‌بندی شرکت‌های بورسی بر اساس تعداد محدودی از نسبت‌های مالی یا به محاسبه ریسک اعتباری پرداخته‌اند.

در حوزه عملی نیز هیچ موسسه رتبه‌بندی داخلی یا خارجی دارای مجوزی وجود ندارد که شرکت‌ها را بر مبنای مدل‌های ارزیابی جامع و گزارشگری یکپارچه رتبه‌بندی نماید و همانگونه که لیرن و گلادیش (2018) اشاره کرده اند بیشتر رتبه بندی ها بصورت محدود و بخشی انجام می­شود. تاکنون تنها سه شرکت رتبه‌بندی اعتباری از سازمان بورس و اوراق بهادار مجوز رتبه‌بندی اعتباری دریافت نموده‌اند. ضعف­ها و ناکارآمدی رتبه‌بندی‌های ارائه‌شده توسط سازمان بورس و سازمان مدیریت صنعتی به‌عنوان دو مرجع رسمی رتبه‌بندی نیز کاملاً مشخص است.

در چنین شرایطی، مدل جامع ارزیابی و رتبه‌بندی شرکت­های بورسی که در تحقیق حاضر طراحی و ارائه شد، به دلیل بهره‌گیری از نظرات خبرگان توانمند و به­کارگیری تکنیک‌های پیشرفته پژوهش عملیاتی می­تواند ابزار راهنمای بسیار خوب و معتبری برای سهامداران، سرمایه‌گذاران، اعتباردهندگان و مدیران شرکت‌های بورسی جهت شناسایی دقیق شرکت‌های برتر بورس اوراق بهادار تهران باشد.

امروزه با فراهم شدن دسترسی آسان همگان به بانک‌های اطلاعاتی شرکت‌های بورسی و افزایش دانش و تغییر نگرش افراد جامعه خصوصاً سهامداران و سرمایه‌گذاران نسبت به دایره وظایف و مسئولیت‌های شرکت­ها در قبال ذینفعان خود، لزوم تغییر رویه شرکت­ها از ارائه صرف صورت‌های مالی حسابرسی شده به ارائه گزارشگری یکپارچه تایید شده ملموس‌تر شده است چراکه در حال حاضر فاصله زیادی بین انتظارات جامعه و سطح افشای اطلاعات غیرمالی (گزارشگری یکپارچه) وجود دارد که مهم‌ترین علل این موضوع را در نبود الزامات قانونی برای شرکت‌های بورسی جهت ارائه گزارشگری یکپارچه در مقاطع زمانی مشخص و نبود چارچوب مناسب و اعلام‌شده برای گزارشگری غیرمالی از نوع گزارشگری پایداری یا یکپارچه می­دانند، بنابراین لازم است سازمان بورس و اوراق بهادار ضمن اصلاح ماده 42 دستورالعمل حاکمیت شرکتی شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران و تغییر موضوع ماده از اختیار به الزام، سریعاً نسبت به تدوین و ابلاغ چارچوب استاندارد گزارشگری یکپارچه اقدام نماید.

در حال حاضر می­توان تمامی اطلاعات موردنیاز مدل جامع رتبه‌بندی که توسط تحقیق حاضر ارائه شده است را با مراجعه به سایت کدال از صورت‌های مالی حسابرسی شده به همراه یادداشت‌های توضیحی و گزارش تفسیری مدیریت استخراج نمود مشروط بر آنکه شرکت این اطلاعات را افشا نموده باشد. همچنین شرکت‌هایی که خواستار کسب رتبه‌های بالا و قرار گرفتن در بین شرکت‌های برتر بورسی هستند می­بایست توجه ویژه‌ای به عملکرد خود در 10 شاخص برتر از مجموع 63 شاخص مدل تحقیق داشته باشند چراکه 49 درصد امتیاز شرکت‌ها مربوط به این 10 شاخص می­باشد که در بخش یافته‌های حاصل از AHP فازی آورده شده است.

پی‌نوشت‌ها

1. Integrated reporting (IR) 2. Balanced Scorecard (BSC)
2. Triple Bottom Line (TBL) 4. Sustainable reporting (IR)
3. The International Integrated Reporting Council (IIRC)
4. Financial Performance 7. Business Environment
5. Social 9. Environment
6. Governance 11. Corporate Social Responsibility(CSR)
7. Environment, Social, Governance(ESG) 13. Global Reporting Initiative(GRI)
8. Sustainable Reporting(SR) 15. Integrated Reporting(IR)
9. Analytic Hierarchy Process
10. FBESG حروف ابتدایی 5 معیار اصلی تشکیل دهنده مدل خروجی تحقیق می­باشند که با الگوگیری از گزارشگری ESG، به عنوان علامت اختصاری مدل جامع رتبه بندی شرکت های بورسی بکار گرفته شده است.

* دانشجوی دکتری مدیریت سیاستگذاری عمومی دانشگاه تربیت مدرس

** استاد مرکز مطالعات مدیریت و توسعه فناوری دانشگاه تربیت مدرس (anvary@modares.ac.ir)

*** استادیار گروه مدیریت دانشگاه الزهرا

**** دانشیار گروه مدیریت مالی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال هجدهم، شمارۀ 70، تابستان 1402، صفحه 113-87

[i] Integrated reporting (IR)  

[ii] Balanced Scorecard (BSC)

[iii] Triple Bottom Line (TBL)

[iv] Sustainable reporting (IR)

[v] The International Integrated Reporting Council (IIRC)

[vi] Financial Performance

[vii] Business Environment

[viii] Social

[ix] Environment

[x] Governance

[xi] Corporate Social Responsibility(CSR)

[xii] Environment, Social, Governance(ESG)

[xiii] Global Reporting Initiative(GRI)

[xiv] Sustainable Reporting(SR)

[xv] Integrated Reporting(IR)

[xvi] Analytic Hierarchy Process

[xvii] FBESG حروف ابتدایی 5 معیار اصلی تشکیل دهنده مدل خروجی تحقیق می­باشند که با الگوگیری از گزارشگری ESG، به عنوان علامت اختصاری مدل جامع رتبه بندی شرکت های بورسی بکار گرفته شده است.