بحران کرونا: ایران در آینه آزمون: رویکردی تطبیقی

نوع مقاله : سایر

نویسندگان

1 استاد گروه مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری خط‌مشی‌گذاری و تصمیم‌گیری عمومی، گروه مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

3 دانشجوی دکتری مدیریت رفتار سازمانی و منابع انسانی، گروه مدیریت بازرگانی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

بحران­­ها جزئی جدایی­ناپذیر از حیات بشری هستند که به‌ صورت غیرقابل‌پیش‌بینی رخ داده و سیستم را با مسائل عدیده­ای مواجه می­نمایند. کروناویروس از بحران­های اخیر حوزه سلامت است که  از کشور چین آغاز و با انتقال به سایر کشورها، موجب یک همه­گیری در جهان گردید. لازمه عبور موفقیت­آمیز از این بحران و سایر بحران­ها، اقدام عالمانه توسط سیستم­های درگیر است. از این رو، این پژوهش با هدف بررسی و مقایسه عملکرد کشور ایران با دو کشور کره جنوبی و ویتنام در زمینه مدیریت بحران کرونا ویروس، با رویکردی کیفی و روش تطبیقی- تحلیلی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش کشورهای در حال توسعه درگیر با ویروس کرونا بوده­اند که عملکرد نسبتا مطلوبی در مدیریت این بحران داشته­اند. با توجه به هدف پژوهش، به صورت قضاوتی کشورهای کره جنوبی و ویتنام به عنوان نمونه انتخاب گردیده­اند. ابزار گردآوری اطلاعات مراجعه به اسناد و مدارک بوده است. یافته­ها نشان می­دهد که مدیریت بحران اثربخش، مستلزم کاربرد شیوه مدیریت آمرانه حین بحران، تمرکز در جمع­آوری و توزیع اطلاعات، مدل حکمرانی همکارانه قبل از بحران، شفافیت، همکاری‌های بین سازمانی، مدیریت فضای مجازی و فرهنگ‌ سازی قبل از بحران می­باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Corona Crisis: Iran in examination A Comparative approach

نویسندگان [English]

  • Reza Vaezi 1
  • ashraf mirzaei 2
  • zahra pooramini 3
1 Prof. Department of Public Administration, School of Management and Accounting, Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran
2 PhD Student in Public Administration, School of Management and Accounting, Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran
3 , PhD Student in Business Administrationt, School of Management and Accounting, Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Crises are an integral part of human life that occur unpredictably and cause many problems for Involved systems. Coronavirus is one of the recent global health crises. It started in China and spread to other countries, causing a worldwide epidemic. Wise action is necessary to successfully overcome the crises. The aim of this study is to compare the performance of three countries;  South Korea, Vietnam and Iran, in management of  controlling coronavirus crisis. First, the issue of crisis, crisis management, health crises and coronavirus crisis are addressed. The performance of countries is compared based on the activities carried out by each country. Findings show that effective crisis management requires the application of decisive management in times of crisis, centralization of information collection and distribution, pre-crisis collaborative governance model, transparency, inter-organizational cooperation, cyberspace management and pre-crisis culture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Crisis
  • Crisis Management
  • Coronavirus
  • Government Management
  • Comparative Management

اصل مقاله

بحران کرونا: ایران در آینه آزمون:

رویکردی تطبیقی

رضا واعظی [1] *

اشرف میرزائی **

زهرا پورامینی  [2]***

تاریخ دریافت: 31/02/1400

تاریخ پذیرش: 01/06/1400

 

چکیده

بحران­­ها جزئی جدایی­ناپذیر از حیات بشری هستند که به‌ صورت غیرقابل‌پیش‌بینی رخ داده و سیستم را با مسائل عدیده­ای مواجه می­نمایند. کروناویروس از بحران­های اخیر حوزه سلامت است که  از کشور چین آغاز و با انتقال به سایر کشورها، موجب یک همه­گیری در جهان گردید. لازمه عبور موفقیت­آمیز از این بحران و سایر بحران­ها، اقدام عالمانه توسط سیستم­های درگیر است. از این رو، این پژوهش با هدف بررسی و مقایسه عملکرد کشور ایران با دو کشور کره جنوبی و ویتنام در زمینه مدیریت بحران کرونا ویروس، با رویکردی کیفی و روش تطبیقی- تحلیلی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش کشورهای در حال توسعه درگیر با ویروس کرونا بوده­اند که عملکرد نسبتا مطلوبی در مدیریت این بحران داشته­اند. با توجه به هدف پژوهش، به صورت قضاوتی کشورهای کره جنوبی و ویتنام به عنوان نمونه انتخاب گردیده­اند. ابزار گردآوری اطلاعات مراجعه به اسناد و مدارک بوده است. یافته­ها نشان می­دهد که مدیریت بحران اثربخش، مستلزم کاربرد شیوه مدیریت آمرانه حین بحران، تمرکز در جمع­آوری و توزیع اطلاعات، مدل حکمرانی همکارانه قبل از بحران، شفافیت، همکاری‌های بین سازمانی، مدیریت فضای مجازی و فرهنگ‌ سازی قبل از بحران می­باشد.

 

واژگان کلیدی: بحران، مدیریت بحران، کروناویروس، مدیریت دولتی، مدیریت تطبیقی

مقدمه

حیات بشری همواره با بحران­های متعددی روبرو بوده و به قول هگل، روح دولت­ها و ملت­ها در کشاکش بحران­ها شکل می­گیرد. موقعیت­هایی که سیستم را از حالت تعادل خود دور کرده و دارای ابعاد و پیامدهایی هستند که به‌سختی قابل‌کنترل بوده و نیاز به اقدام سریع برای مدیریت دارند. وقتی شخص یا سیستم قادر نباشد به‌طور مؤثر با یک مشکل یا وضعیت مواجه شود، بحران ایجاد می‌شود (تیانگ[i]، 2004). بحران­ها و تهدیدات مربوط به زیست‌کره ما ترکیبی از بلایای طبیعی (طوفان‌ها، گردبادها، زمین‌لرزه‌ها، سونامی‌ها و پیامدها و وضعیت‌های مرتبط با آن‌ها) و بلایای انسانی (حوادث و فعالیت‌های تروریستی) است (کانولی[ii]، 2019)؛ اما هیچ‌ چیز مانند ظهور ویروس کشنده با پتانسیل پاندمی (همه­گیری)، جهان و همه ارکان آن را تهدید نمی­کند (انیتان و همکاران[iii]، 2020). اپیدمی­ها و پاندمی­ها بحران­هایی هستند که علاوه بر سلامت جامعه، تأثیر عمیقی بر تمامی جوانب حیات بشر می­گذارند. به‌ویژه بیماری‌های عفونی برای کنترل، دشوارتر و پیچیده‌تر هستند. بحران­های اپیدمیک از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین وضعیت­های مرتبط با نظام سلامت بوده که مستلزم تصمیم­گیری و مدیریت فوری برای نجات جان انسان­ها هستند. این نوع بحران­ها اغلب با آشفتگی، بی‌نظمی، فشار زمان، اضطراب و آگاهی از اینکه زندگی انسان­ها در معرض خطر است، بروز یافته و با موقعیت‌های عادی و روزمره غیرقابل مقایسه هستند (پیر و همکاران[iv]، 2016).

یکی از بحران­های همه­گیری که اخیراً در سطحی گسترده و جهانی بروز و اکثر کشورهای جهان را درگیر نموده، بحران کروناویروس 2019[v] (کووید 19) است. کروناویروس، بیماری است که در سال 2019 از شهر ووهان[vi] چین آغاز و به‌سرعت تبدیل به بحرانی جهانی گشت. کروناویروس، نوعی از سندرم حاد تنفسی است که تهدیدی جدی برای سلامت جهانی ایجاد کرده است. این ویروس جدید، به‌طور عمده از طریق قطرات تنفسی و تماس نزدیک گسترش می­یابد و همه سنین و حتی برخی حیوانات مستعد ابتلا به آن هستند (ژوو و همکاران[vii]، 2020).

در صورت عدم توانمندی در مدیریت صحیح این بحران، ابعاد و گستره شیوع آن غیرقابل­تصور و آثار آن غیرقابل‌جبران خواهد بود. بحران کروناویروس را نمی­توان در حد یک مسئله بهداشتی تقلیل داد؛ زیرا اثرات بسیار گسترده­ای بر اقتصاد، روابط بین­المللی، شرایط داخلی کشورها، سلامت روانی و... داشته است. با توجه به اینکه اثرات این نوع بحران­ها بسیار گسترده است، مدیریت در سطحی بسیار توانمند و نظام­یافته را می­طلبد. ازاین‌رو، مدیریت بحران کرونا مانند مقابله با سایر شوک­های خارجی فرصتی برای بررسی نقاط ضعف و قوت سیستم‌های مدیریتی و سیاسی کشورهاست. در میان کشورهای در حال توسعه، برخی کشورها در مواجهه با این بحران عملکرد مطلوبی نداشته و از لحاظ تلفات انسانی و نیز در زمینه­های مختلف  اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی و...نسبت به سایر کشورهای هم­سطح خود، متحمل خسارات شدیدتری شده­­اند. کشور ایران با توجه به آمارهای منتشره در ردیف کشورهای با تلفات بالا قرار گرفته­ است. ازاین­رو، این پژوهش با هدف بررسی بحران کروناویروس و مقایسه عملکرد کشور ایران با دو کشور کره­جنوبی و ویتنام (که کشور کره جنوبی کشوری در حال گذار و کشور ویتنام نیز کشوری در حال توسعه بوده که هردو عملکرد قابل قبولی در مدیریت بحران کروناویروس داشته­اند) در مواجهه با ویروس کرونا و نحوه­ی مدیریت آن انجام شده است؛ که از این رهگذر بتوان از تجارب دو کشور انتخاب شده استفاده نمود. سؤال اصلی این پژوهش این است که، کشورهای کره­جنوبی و ویتنام، چگونه و با استفاده از کدام سازوکارها توانسته­اند عملکرد نسبتا مطلوبی در زمینه کنترل و مدیریت بحران کرونا ویروس داشته باشند؟ و کشور ایران در مقایسه با این کشورها چگونه عمل کرده است؟ از این­رو، این پژوهش با هدف بررسی و مقایسه عملکرد کشور ایران با دو کشور کره جنوبی و ویتنام در زمینه مدیریت بحران کروناویروس انجام شده است.

مفاهیم مدیریت بحران

مدیریت بحران به‌عنوان مجموعه اقدامات طراحی‌شده برای مقابله با بحران‌ها به‌منظور کاهش خسارت‌های ناشی از بحران، یا مجموعه اقدامات مستقیم انجام شده برای آماده‌سازی و پاسخگویی به بحران تعریف شده است؛ که شامل مراحل تشخیص، آماده‌سازی یا پیشگیری، مهار، بازیابی، یادگیری و طراحی مجدد است (پاراسکویس و کوئیک[viii]، 2019). بحران به عنوان رویدادی مختل‌کننده با قابلیت محدود پیش‌بینی (هتیو و همکاران[ix]، 2018)، تهدیدی جدی برای ساختارهای اساسی، ارزش‌ها و هنجارهای یک جامعه (پاراسکویس و کوئیک، 2019) و حادثه­ای غیرقابل‌پیش‌بینی که انتظارات ذی‌نفعان را با تهدید روبرو می‌سازد (اسنوجرز و پوئلز[x]، 2018)، تعریف شده است.

بروز بحران‌های متعدد موجب ایجاد اختلال در ساختارهای جوامع شده که از این طریق عملکرد یک سیستم یا کشور را تحت تأثیر قرار می­دهند. مسائل بهداشتی، ایمنی، زیست‌محیطی و اقتصادی ازجمله این بحران‌ها هستند (اسنوجرز و پوئلز، 2018). به دلیل «اثر موجی[xi]» بحران‌ها، چنانچه مدیریت بحران از توانمندی لازم برخوردار نبوده یا قابلیت کنترل بحران در کشوری محدود باشد، اتلاف منابع، تهدید جان انسان­ها و بحران در سایر بخش­ها را به دنبال خواهد داشت (هتیو و همکاران، 2018). ازآنجاکه اکثر کشورها با بحران‌های متعددی روبرو می‌شوند، اهمیت مدیریت بحران روزبه‌روز در حال افزایش‌ است (دای و همکاران[xii]، 2020). به‌عنوان‌مثال، هرساله در کشور چین آلودگی هوا باعث مرگ زودرس 1600000 تن در این کشور می‌شود (تیلت[xiii]، 2019)؛ بحران­های اقتصادی فراگیر نیز هرساله مسائل و مشکلات بی­شماری را برای کشورها به همراه دارند (اینگ و همکاران[xiv]، 2019). ازاین‌رو، با توجه به شرایط فشار و عدم اطمینان محیطی، مدیریت بحران ضروری به نظر رسیده و اثربخشی یک سیستم یا کشور برای مدیریت بحران، بستگی به ظرفیت تجزیه‌وتحلیل محیطی و درک سیگنال‌های مربوطه دارد (پاراسکویس و کوئیک، 2019).

جانسون و همکاران[xv] (2012)، اظهار کرده­اند که آمادگی یک کشور برای پاسخگویی و روبرو شدن با بحران به شرایط متعددی ازجمله موارد زیر بستگی دارد:

  • نحوه­ی مدیریت بحران‌های پیشین؛
  • نوع بحران، عملکردها و سوابق آموزشی مردم؛
  • آمادگی برای بحران‌های رسمی همچون مدیریت بحران‌های داخلی (برنامه‌های مدیریتی، تیم‌های مدیریت بحران، اقدامات پیشگیرانه) و وجود ارتباطات شفاف در بحران‌های داخلی (کانال‌های ارتباطی، نقش رسانه‌های خبری)؛
  • کیفیت آمادگی رسمی در مقابله با بحران و نیاز به بهبود این آمادگی در شرایط بحران

عوامل متعددی در مدیریت بحران دخیل هستند؛ یکی از این عوامل، «برنامه‌ریزی» است که پایه اساسی مدیریت بحران قلمداد می‌شود. اهمیت برنامه‌ریزی در مدیریت بحران به حدی است که می­تواند موجب بازگشت اوضاع به شرایط عادی ‌شود (ریتشی و جیانگ[xvi]، 2019). علاوه بر برنامه­ریزی، مدیریت هدفمند و منسجم در حین بحران، به ویژگی‌های رهبری و فرهنگ نیز بستگی دارد.

بوورز و همکاران[xvii] (2017)، عدم موفقیت برنامه‌های مدیریت بحران را به دلیل موارد زیر دانسته­اند:

  • انکار وقوع تهدید قریب­الوقوع؛
  • عدم تمایل به اولویت دادن به مدیریت بحران؛
  • عدم آگاهی از خطرات ناشی از آن؛
  • نادیده گرفتن علائم هشداردهنده؛
  • اعتقاد نداشتن به برنامه‌ریزی؛
  • فقدان برنامه‌های آزمایش‌شده که سیستم را در بحران‌های واقعی محافظت کند.

 

با توجه به مباحث مطرح‌شده، به‌منظور کاهش خسارات بحران‌ها، دولت و سازمان‌های دولتی مسئولیت فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم و پاسخگویی بهتر برای مدیریت بحران را بر عهده دارند (هریسون و جانسون[xviii]، 2019).

تفاوت معانی بین مفاهیم بحران( Crisis )  و بلایا( Disaster)

در مدیریت بحران، بین اصطلاحات بلایا (Disaster) و بحران (Crisis)که گاهی مترادف استفاده می‌شوند، تفاوت­هایی وجود دارد. در فرهنگ کمبریج  "بلا" یا مصیبت به معنای  رویدادی است که موجب آسیب بزرگ خسارت، یا مرگ می‌شود. در حالی­که "بحران" به  یک موقعیت  بسیار دشوار یا خطیر اطلاق می­گردد. الداهش و همکاران[xix] (2016)، نیز تفاوت دو مفهوم مذکور را به شرح زیر بیان نموده­اند:

بحران در معنی (crisis) عبارت است از اختلالی که ازنظر فیزیکی بر کل یک سیستم تأثیر گذاشته و مفروضات اساسی و هسته وجودی آن را تهدید می­کند. این مفهوم، به‌عنوان یک وضعیت غیرعادی بیان ‌شده که ممکن است باعث تغییر سریع در سیاست‌های عمومی شود؛ زیرا توجه عموم و رسانه‌ها را به خود جلب کرده و اعتماد عمومی را تهدید می‌نماید. بحران در این معنی، وضعیتی یکتا را شامل می­شود که فرد، گروه یا سازمانی با آن روبرو بوده و قادر نیست با استفاده از روال‌های معمول با آن مقابله نماید. علاوه بر این، همین وضعیت ممکن است در یک‌زمان یک بحران باشد اما در زمان دیگری نباشد. خصوصیت اصلی بحران در این معنی این است که هیچ  راه‌حل واحدی برای یک وضعیت وجود نداشته، توجه رسانه‌ها و مردم را به خود جلب و جمعیت محدودی را درگیر می­نماید.

بحران در معنی (Disaster)، معادل «بلایا» در نظر گرفته شده که حوادثی متمرکز در زمان و مکان هستند. این نوع بحران، به دلیل ترکیبی از خطرات، آسیب‌پذیری‌ها و عدم اتخاذ تدابیر صحیح ایجاد می­شود. بلایا تا حد زیادی به‌عنوان حوادث ناگهانی و پیش‌بینی‌نشده با علل طبیعی، تکنولوژیک یا اجتماعی تعریف می‌شوند که منجر به تخریب، آسیب و خسارت می‌شوند. در این وضعیت، جامعه یا یکی از زیرمجموعه‌های آن دچار آسیب و تخریب اجتماعی شده به‌گونه‌ای که تمام یا بخشی از کارکردهای اساسی آن دچار اختلال می‌شود (الداهش و همکاران، 2016).

لذا چنین می‌توان گفت که بلایا متناسب با شدّت، مکان بروز، عوامل محیطی و آستانه تحمل سیستم می­تواند هم موجب بروز بحران شده و هم به بحران منجر نشود؛ به‌عنوان‌مثال، اگر نوعی بلایا در بیابان یا اقیانوس رخ دهد که خسارت قابل‌ملاحظه­ای متوجه فرد یا جامعه نباشد، بلایا محسوب می­شود ولی بحران نخواهد بود؛ و از طرف دیگر، بحران همواره براثر یک نوع بلایا ایجاد می­گردد ولی بلایا الزاماً منجر به بحران نمی­شوند.

بحران‌های اپیدمیک و پاندمیک (بیماری­های همه­گیر)

بیماری­هایی که به‌سرعت از فردی به فرد دیگر منتقل شده و در منطقه یا شهری خاص گسترش یابند، به‌عنوان بیماری­های همه­گیر[xx] و آن‌هایی که از یک کشور به کشورهای دیگر یا از قاره­ای به قاره دیگر منتقل می­شوند، به­عنوان بیماری­های دنیاگیر[xxi] شناخته می­شوند (کور و همکاران[xxii]، 2020). همه­گیری، شیوع بیماری‌های عفونی منطقه‌ای است که شایسته توجه بیشتر برای مدیریت بحران، مشابه پاسخ و تصمیم‌گیری در مورد سایر بلایای طبیعی (مانند طوفان‌ها و زلزله‌ها) است. آن‌ها می‌توانند تهدیدی بسیار بزرگ‌تر در هنگام وقوع باشند. بیماری‌های تنفسی ویروسی بیشترین پتانسیل را برای ایجاد همه‌گیری‌ها دارند و تهدید اصلی ظهور ویروس همه­گیر، ویروس مشترک بین انسان و حیوان است. یک بیماری همه‌گیر به­ویژه برای رهبران یک کشور بسیار چالش‌برانگیز است؛ زیرا می­بایست با کمترین کمک از دولت­های دیگر به دلیل درگیری آن‌ها با موضوعات مشابه، به این بحران پاسخ دهند. پاسخ به این شیوع‌های مسری می­تواند از سیستم محلی بهره ببرد که موجب تسهیل تجزیه‌وتحلیل زودهنگام بیماری همه‌گیر، مدیریت نگرانی عمومی، کمک به درمان و محدود کردن شیوع و تأثیر بیماری می­شود (گلانتز[xxiii]، 2014).

سازمان جهانی بهداشت[xxiv] (2018)، فرآیند شیوع همه­گیری­ها را در چهار مرحله زیر بیان کرده است:

  1. معرفی یا ظهور در یک جامعه؛
  2. شیوع با انتقال موضعی که در آن عفونت‌های پراکنده با پاتوژن (میکروارگانیسم عامل شیوع، مانند ویروس) شکل می­گیرد؛
  3. شیوع بیماری در قالب یک پاندمی یا اپیدمی که پاتوژن قادر به انتقال از انسان به انسان و موجب شیوع پایدار در جامعه شده و امکان اینکه فراتر از آن گسترش یابد، وجود دارد؛
  4. انتقال به دلیل ایمنی ایجادشده یا مداخلات مؤثر برای کنترل بیماری، کاهش می‌یابد.

مدیریت پاندمی و اپیدمی­ها

جان هاروی پاول[xxv] در تاریخ آموزنده خود در مورد شیوع بیماری در سال 1793 در فیلادلفیا، به سه مرحله‌ای که جامعه در شرایط اپیدمی و پاندمی از آن گذار می‌نماید، اشاره نموده است: وحشت، حل‌وفصل و امید. در ابتدای ظهور بیماری­های همه­گیر ناشناخته، ترس و وحشت اولین چیزی است که در جامعه بروز می­نماید؛ اما این وحشت پایدار نبوده و مردم سرانجام به عزم و اراده‌ای برای انجام کارهایی که می‌توان برای کنترل شرایط انجام داد، روی می­آورند. در مرحله حل‌وفصل، کمیته­هایی برای مدیریت مسئله و نظارت بر امورات جامعه شکل‌گرفته و گزارش فعالیت خود را ارائه می­دهند؛ و درنهایت در مرحله امید با کنترل بیشتر اوضاع و بهبود شرایط، حالت عادی و امید به جامعه باز می‌گردد (گلنتز، 2014).

چرخه مدیریت اضطراری پاندمی­ها شامل چهار مرحله است: پیشگیری یا کاهش اضطراری، آمادگی، پاسخ و بهبود (ها[xxvi]، 2020). سازمان جهانی بهداشت نیز مدیریت بحران­های همه­گیر عفونی را در چند مرحله توصیف می­کند:

مرحله اول: پیش‌بینی بیماری‌های جدید و بیماری­هایی که دوباره قابلیت شیوع دارند؛

مرحله دوم: تشخیص زودهنگام ظهور آن‌ بیماری­ها در حیوانات و انسان‌ها؛

مرحله سوم: مهار این بیماری در مراحل اولیه انتقال؛

مرحله چهارم: کنترل و کاهش اپیدمی در طول تکثیر آن؛ و

مرحله پنجم: از بین بردن خطر شیوع یا ریشه‌کن کردن بیماری عفونی (سازمان جهانی بهداشت، 2018).

 تیانگ (2004)، با بررسی بحران ویروس SARS در سنگاپور بیان می­کند که در استفاده از تئوری مدیریت بحران برای مدیریت بیماری همه‌گیر، باید مفاهیم و اصول مهم مداخله بحران را در نظر گرفت که مراحل آن را به شرح زیر بیان می­کند:

1) مقابله با احساسات و درام‌های مرتبط با بحران؛

2) ارزیابی خطر و تهدیدات در مدت‌زمان کوتاه؛

3) برنامه‌ریزی استراتژیک و سازمان‌دهی مجدد وضعیت بحران؛

4) بسیج منابع برای رفع چالش؛

5) ایجاد کانال‌های ارتباطی و گزارشی؛ و

6) بازیابی سطح جدیدی از تعادل.

 

برای مقابله با همه‌گیری‌های قرن بیست‌ویک، یک رویکرد کل­گرای اجتماعی مورد نیاز است تا درنتیجه‌ی آن همه عوامل بیماری­زا، مانند ژنتیک و عوامل بیولوژیکی، محیط‌زیست و محیط فیزیکی، رفتار انسان و عوامل جمعیتی، عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و ... موردتوجه قرار ‌گیرند. این همگرایی فزاینده نیاز به رویکردهای چند رشته‌ای، چندبخشی و چندوجهی دارد. علاوه بر این، ازآنجاکه همه‌گیری‌ها به همان اندازه­ی مشکلات پزشکی، مشکلات اجتماعی نیز ایجاد می‌نمایند، باید فراتر از رویکردهای سنتی زیست پزشکی برای آن‌ها برنامه‌ریزی شود. علوم اجتماعی می­بایست بخشی جدایی‌ناپذیر از ظرفیت‌های افزایش‌یافته باشند که انسان­شناسان را به گروه پاسخ‌دهندگان اولیه، در اوایل همه­گیری­ها اضافه می‌کند. مشارکت جوامع و توانمندسازی آن‌ها، به‌عنوان بخشی از آمادگی، این اطمینان را به وجود می‌آورد که درک بهتری از زیست انسان وجود دارد. این امر دیدگاه‌های جامعه و زیست پزشکی را برای تقویت مشارکت‌های مؤثر پیوند خواهد داد و از ایجاد روابط پیشین برای پاسخ به همه‌گیری‌ها اطمینان حاصل خواهد شد. ازآنجاکه تهدیدات جدید بیماری‌های عفونی اغلب به‌صورت محلی آغاز می‌شود، درک پویایی آن‌ها به‌منظور انکار فرصت گسترش بیشتر و غلبه بر سیستم‌های بهداشتی، حائز اهمیت است (سازمان جهانی بهداشت، 2018).

به‌طور خلاصه، مدیریت بحران پاندمی را از دو منظر می­توان بررسی نمود: الف) برنامه‌ریزی و نظارت پیش از بیماری همه‌گیر؛ و ب) استراتژی‌های خاص در طول همه‌گیری برای محدود کردن میزان شیوع و سرایت (گلنتز، 2014).

بحران کروناویروس

از تاریخ 8 دسامبر سال 2019، موارد متعددی از نوعی ذات­الریه ناشناخته در استان‌های ووهان و هوبی چین گزارش گردید که اکثر بیماران در بازار عمده‌فروشی غذاهای دریایی کار یا زندگی می‌کردند؛ همچنین در آن مکان حیوانات زنده نیز به فروش می­رسیدند. در مراحل اولیه این بیماری، علائم حاد شدید عفونت تنفسی بروز کرد که برخی از بیماران به‌سرعت با سندرم حاد تنفسی[xxvii]، نارسایی حاد تنفسی و سایر عوارض جدی درگیر می­شدند (چن و همکاران[xxviii]، 2020). یک کروناویروس[xxix] جدید به‌عنوان عامل ایجادکننده شناسایی شد که توسط سازمان بهداشت جهانی به نام کووید 19[xxx] نام‌گذاری گردید. این کرونا ویروس به‌عنوان نوعی از سندرم تنفسی حاد شدید[xxxi] و سندرم تنفسی خاورمیانه[xxxii]، ناشی از بتا کروناویروس[xxxiii] است که در دستگاه تنفسی تحتانی تأثیر گذاشته و به‌ شکل ذات‌الریه در انسان تجلی می‌یابد (سهرابی و همکاران[xxxiv]، 2020).

شیوع کووید 19 به‌سرعت به‌عنوان یک بحران فراملی و فرا منطقه‌ای شناخته شد (ها، 2020). کروناویروس به دلیل انتقال سریع و در دامنه زیاد و نیز شیوع در سطح جهانی، علاوه بر به خطر انداختن جان تمام انسان­ها، با داشتن عواقب اجتناب­ناپذیر در سایر بخش­های اجتماع مضاف بر بخش سلامت، به‌سرعت به یک بحران جهانی تبدیل شد و سازمان بهداشت جهانی را بر آن داشت که بیانیه­ای در ماه مارس صادر کرده و این بیماری را به‌عنوان یک بیماری همه­گیر معرفی نماید (سازمان بهداشت جهانی، 2020). صدها هزار نفر جان خود را در اثر این ویروس از دست داده­اند. مبارزه با کروناویروس آسان نبوده و در پی آن اقتصاد کشورها در معرض بحران قرار گرفته است. ناشناخته بودن، حجم عظیم پیامدهای منفی این ویروس و عدم اطمینان در مقابله با آن، کروناویروس را به یک مسئله بزرگ و دشوار تبدیل کرده است. به نظر نمی­رسد رویکردهای معمول در مقابل چالش­های جدید با حجم زیاد عدم اطمینان و پیچیدگی کاربرد داشته باشند (لی و همکاران[xxxv]، 2020). ازاین­رو، کنترل این شرایط، مستلزم مدیریت بحرانی کاملاً علمی، توانمند و خردمندانه است.

عملکرد دولت کره جنوبی در مدیریت بحران کرونا

مقامات کره جنوبی در پاسخ به نگرانی‌های فزاینده در مورد شیوع ویروس کرونا که برای اولین بار در ووهان چین مشاهده شد، شروع به اقدامات پیشگیرانه در این زمینه نمودند. اقدامات پیشگیرانه این کشور با اعلام ممنوعیت ورود مسافران چینی از 3 ژانویه سال 2020 آغاز گردید. دولت این کشور با اجرای طرح‌هایی همچون ایجاد تدابیری در حمل‌ونقل عمومی، ممنوعیت پروازها، قرنطینه شهرها، تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها سعی در کنترل هر چه بیشتر این ویروس نمود (کیم[xxxvi]، 2020). طرح فاصله‌گذاری اجتماعی از روزهای ابتدایی گزارش کروناویروس اجرا گردید (شیم و همکاران[xxxvii]، 2020). علاوه بر موارد ذکرشده، دولت کره جنوبی برای کنترل هر چه‌بهتر این بیماری، سیاست‌های ارتباطات باز و شفاف، مشارکت‌ بین بخش عمومی و خصوصی، استفاده خلاقانه از فناوری و داده‌ها را پیش گرفت. وجود شفافیت و ارتباطات باز در عملکرد دولت (پاسخگویی آنلاین به پیام‌های دریافتی از سوی مردم)، منجر به کاهش ترس و جلوگیری از سردرگمی عموم گردید. برای تسریع در امر تشخیص بیماری، از روش‌های خلاقانه استفاده شد که سرعت انجام آزمایش‌های پزشکی (18000 آزمایش در یک روز)، این کشور را به بالاترین میزان آزمایش سرانه تا 20 مارس رساند که این موضوع به کاهش آمار مرگ‌ومیر در این کشور کمک نمود (سازمان بهداشت جهانی[xxxviii]، 2020).

یکی از عوامل موفقیت دولت کره جنوبی در مدیریت بحران­های مختلف استفاده از سبک مدیریت مشارکتی هم در رابطه با مردم و هم بین بخش خصوصی و دولتی است. در این کشور برای مدیریت بحران، دو بخش خصوصی و دولتی همکاری تنگاتنگی باهم دارند که این امر اجرای برنامه‌های پیشگیرانه را تسهیل می­نماید. در شرایط بحران، علاوه بر همکاری بخش خصوصی و دولتی، برنامه­ریزی ارگان­های مختلف در راستای یکدیگر بوده و منافاتی با هم ندارد (لی و همکاران، 2020).

یکی دیگر از عوامل اصلی موفقیت کشور کره جنوبی در پیشگیری از این بیماری، استفاده به‌موقع از فناوری اطلاعات و ارتباطات مانند سیستم GPS، ردیابی تلفن‌ها و اتومبیل‌ها، فیلم‌ دوربین­های مداربسته و هوش مصنوعی برای شناسایی و ردیابی مسیرها و افراد آلوده و نیز استفاده از تلفن‌های هوشمند برای شناسایی مسافران بین‌المللی مبتلا شده بود. هم‌زمان با اجرای طرح ممنوعیت ورود مسافران چینی، طرح غربالگری و قرنطینه مسافران واردشده از ووهان چین نیز اجرا گردید. با افزایش تعداد مبتلایان در این کشور در 20 ژانویه 2020، زنگ هشدار ملی توسط مقامات دولتی به صدا درآمد (سازمان بهداشت جهانی، 2020). در پی هشدار جدی مقامات دولتی، اقداماتی مانند دوری از تجمع در ورزشگاه‌ها، اماکن تفریحی و ...، اعمال قرنطینه‌های خانگی به مدت دو هفته، اجرای طرح‌های غربالگری و قرنطینه مسافران اروپایی در 22 مارس اجرا گردید (وزارت بهداشت کره جنوبی، 2020).

علاوه­براین، یکی از سیاست‌های دولت کره جنوبی برای مدیریت بحران در سال‌های اخیر، استفاده از آموزش‌های همگانی قبل از بروز بحران است. مدیریت ارتباطات، مدیریت ریسک، تدوین استراتژی‌های ارتباطی، تدوین استانداردهای سلامت عمومی، تدوین استانداردهایی برای مدیریت بحران ازجمله اقدامات مهم دولت برای مدیریت بحران در این کشور بوده است (شیم، 2020).

عملکرد دولت ویتنام در مدیریت بحران کرونا

ویتنام کشوری در همسایگی چین، با مرز مشترکی در حدود 1281 کیلومتر است. این کشور ازنظر اقتصادی شریک تجاری چین بوده و باوجود تفاوت­های داخلی آن‌ها (برخورداری از منابع کمتر برای سیستم مراقبت بهداشتی در مقایسه با چین)، خطر همه­گیری این ویروس در کشور ویتنام بسیار محتمل بود. باوجود مجاورت و حجم ارتباطات گسترده با چین، انتظار می­رفت کروناویروس وضعیت وخیمی را برای ویتنام رقم زند (لا و همکاران[xxxix]، 2020)؛ بااین‌وجود و با توجه به اینکه ویتنام کشوری درحال‌توسعه است، ویروس را با رویکردی سریع، مؤثر و بدون اتلاف وقت متوقف نمود. تا جایی که سازمان جهانی بهداشت در رابطه با عملکرد ویتنام گفته است: «تشخیص زودرس، جداسازی زودهنگام و درمان فعال بسیار مهم است. اقدامات اولیه ویتنام شیوع بیشتر این بیماری را متوقف نموده و موجب نجات جان هزاران نفر گردید» (سایت سازمان جهانی بهداشت[xl]، 2020).

دولت ویتنام از مدیریت بحران خود درگذشته به‌ویژه در مواجهه با بیماری همه‌گیر سندرم شدید تنفسی[xli] در سال 2003، تجربیاتی را آموخته است. موفقیت ویتنام در کنترل مؤثر ویروس سارس، برای اولین بار در جهان با جداسازی کامل بیماران، در مرحله اولیه این بیماری همه‌گیر حاصل شد (اوهارا[xlii]، 2004). ویتنام از مبارزه با سارس این تجربه را کسب نموده که اقدام سریع در مراحل ابتدایی امری حیاتی است. معاون وزیر بهداشت ویتنام در زمان مثبت شدن تست کرونای 6 نفر بیان کرد: "ما باید انعطاف‌پذیر اما بسیار قاطع و سریع باشیم" (سایت وزارت بهداشت ویتنام[xliii]، 2020).

دولت ویتنام در ابتدای اعلام شیوع این ویروس در چین و حتی پیش از آنکه مورد مثبتی در این کشور تائید شود، اقدامات پیشگیرانه­ی سفت‌وسخت و بستن مرزها را آغاز نمود. وزارت بهداشت دستورالعمل تشدید قرنطینه در مرز ویتنام و چین را به‌سرعت صادر نمود. در 10 ژانویه 2019، مرکز عملیاتی اضطراری بهداشت عمومی تحت نظر وزارت بهداشت، برای بررسی وضعیت بیماری و پیشنهاد اقدامات پیشگیرانه و درمانی، جلسه‌ای را تشکیل داده و متعاقب آن به‌صورت رسمی به تمام بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی محلی برای پیشگیری و تشخیص زودهنگام هشدار داد (لا و همکاران، 2020).

پس از اولین مورد تأییدشده ویروس در تاریخ 23 ژانویه 2019، سیاست‌های دولت بر به حداقل رساندن خطرات ناشی از ورود مسافران خارجی و مهار این بیماری در داخل کشور متمرکز گردید. این سیاست‌ها شامل واکنش‌های اضطراری، اقدامات پیشگیرانه، محدودیت سفر و کنترل بازار بود. ویتنام با غربالگری دقیق مسافران چین در فرودگاه‌ها، بندرها و گذرگاه‌های زمینی، قرنطینه کردن مسافرانی که مشکوک به عفونت بودند و نیز محدود کردن پروازها به ووهان و سایر مناطق آلوده، بسیار مؤثر عمل نمود. در همین زمان، مجموعه‌ای از واکنش‌های اضطراری و اقدامات پیشگیرانه از دولت‌های مرکزی تا محلی انجام شد که شامل افزایش همکاری بین محلات و تعریف وظایف خاص برای چندین وزارتخانه و سازمان بود. با انتصاب معاون نخست‌وزیر Vu Duc Dam به‌عنوان رئیس کمیته راهبری مبارزه با کووید 19، همکاری‌های درون دولتی رسمیت یافته و مقامات دولتی بالاترین سطح مسئولیت‌پذیری را بر عهده گرفتند. هنگامی‌که ششمین مورد کروناویروس و همچنین اولین مورد سرایت داخلی در اول فوریه تأیید گردید، دولت اپیدمی یک بیماری عفونی جدید ناشی از کروناویروس را در ویتنام اعلام نمود. دولت ویتنام در مراحل اولیه، از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ارائه اطلاعات به‌روز در مورد همه‌گیری، ازجمله داده­های مربوط به آزمایش، مشاوره در مورد اقدامات احتیاطی و گفتگوی زنده برای سؤالات مربوط به ویروس استفاده نمود (لا و همکاران، 2020).

دولت اطلاعات مربوط به ویروس را از تاریخ 3 ژانویه، در اختیار عموم قرار داد. توجه به‌موقع روزنامه‌ها، رسانه‌های خبری و رسانه‌های اجتماعی نقش مهمی در انتشار اطلاعات به مردم داشته است. هزاران مقاله برای مردم ویتنام در مورد کروناویروس به­روز شد که این امر به میزان قابل‌توجهی در افزایش آگاهی عمومی در مورد این بیماری، اقدامات پیشگیری و محافظت از خود در مقابل بیماری کمک نمود (لا و همکاران، 2020).

به‌طور خلاصه، بزرگ‌ترین موفقیت این کشور در مقابله با ویروس، پاسخ سریع، درک شدت بحران، آگاهی­بخشی و نظارت گسترده بر افرادی که کوچک‌ترین علائم بیماری را بروز می­دادند، بوده است.

عملکرد ایران در مدیریت بحران کرونا

پیش از تائید رسمی ورود کروناویروس به ایران، گزارش­هایی مبنی بر مراجعه موارد مشکوک به‌نوعی بیماری که شبیه به آنفلوانزا بوده ولی آنفلوانزا نمی‌باشد، ارائه شده بود. بااین‌حال، ورود این بیماری به کشور توسط مقامات تکذیب گردید. در تاریخ 23 بهمن­ماه 1398 سایت وزارت بهداشت کشور ورود این ویروس به کشور و ابتلا یا فوت براثر ویروس کرونا را در اطلاعیه­ای تکذیب نمود. چند روز پس از‌ این اطلاعیه و در تاریخ 30 بهمن 1398، وزارت بهداشت به­طور رسمی از مثبت شدن آزمایش‌های اولیه دو مورد مشکوک به کروناویروس خبر داده و ساعاتی بعد در همین تاریخ، مرگ دو نفر براثر ابتلا به ویروس کرونا در همین سایت تأیید گردید (سایت وزارت بهداشت ایران، بهمن 1398).

 پس از تائید رسمی ورود ویروس به کشور به‌تدریج اطلاع‌رسانی و اجرای اقدامات مقابله­ای و واکنش­مآبانه آغاز گردید؛ به‌عنوان‌مثال، سه روز بعد از اعلام رسمی، تعطیل کردن مکان‌ها و رخدادهای عمومی در دستور کار قرار گرفته و روز بعدازآن نیز ستاد ملی مبارزه با کرونا تشکیل شد. در روزهای بعدازآن ساعات کار ادارات دولتی کاهش‌یافته و در ادامه بعد از 27 روز از تائید شیوع ویروس در کشور، حرم­های مطهر در شهرهای مشهد، قم و شهرری تعطیل گردید. فعالیت­های مربوط به تولید مواد ضدعفونی‌کننده در کشور تقویت شد. همچنین سامانه 1666 برای پاسخگویی به سؤالات شهروندان در مورد ویروس کرونا راه­اندازی شد (سایت وزارت بهداشت، بهمن 1398).

 در این حین، نیروی انتظامی و ارتش نیز برای کمک به مقابله با کووید 19 اعلام آمادگی نمودند. در تاریخ 13 اسفند 1398 طرح بیماریابی خانه به خانه تصویب و آغاز به کار نمود. روز بعدازآن، دستورالعمل لغو نمازجمعه در تمامی شهرهای مراکز استان، از سوی وزارت بهداشت به رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور، ابلاغ گردید. در تاریخ 15 اسفند، سامانه خودارزیابی الکترونیکی راه­اندازی و افراد با استفاده از این سامانه و پاسخ دادن به سؤالات طراحی شده، از سلامت یا ابتلای خود به کروناویروس آگاه می‌شدند. در تاریخ 20 اسفند در نشست ویژه وزیر بهداشت و نمایندگان مجلس پیرامون کروناویروس، بر الزام همه دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های ذی­مدخل در همراهی حداکثری با وزارت بهداشت برای مقابله با کروناویروس تأکید گردید؛ و به همین ترتیب هم‌زمان با رشد و گسترش ویروس کرونا در کشور، اقدامات برای مقابله با ویروس نیز گسترده‌تر گشت (سایت وزارت بهداشت ایران، اسفند 1398).

به‌طور خلاصه، می‌توان گفت که در کشور ایران قبل از تائید رسمی ورود کرونا برنامه­ریزی، اقدامات پیشگیرانه، محدودیت‌های اجتماعی (فاصله­گذاری اجتماعی، محدودیت تردد شهروندان و...) اعمال نگردیده و اطلاع­رسانی به قدر کافی و ضروری صورت نپذیرفته و به‌طور رسمی گزارش نشده است. ایران در مواجهه با ویروس کرونا در مرحله حین بحران اقدام به تمهید برنامه­ریزی و سایر فعالیت­ها برای کنترل ویروس نمود که این اقدامات به‌موازات گسترش بحران در کشور گسترده‌تر گشت.

روش­ پژوهش

پژوهش حاضر، پژوهشی کاربردی است که با رویکردی کیفی و به روش تطبیقی – تحلیلی انجام گرفته است. جامعه آماری این پژوهش کشورهای در حال توسعه درگیر در بحران کروناویروس بوده­اند؛ از آنجاکه هدف پژوهش حاضر  مقایسه عملکرد دولت­های کشورهایی با مدیریت نسبتا مطلوب بحران کرونا ویروس با عملکرد کشور ایران بوده است؛  نمونه پژوهش، از بین کشورهایی انتخاب گردیده که نمونه‌های موفق­تر در آسیا بوده و اطلاعات آن­ها نیز قابل دسترس­تر بوده است؛ ازاین­رو، دو کشور کره جنوبی و ویتنام که با توجه به اسناد و مدارک و آمارهای منتشره، دارای عملکرد به نسبت مطلوبی بوده­اند، به صورت هدفمند به عنوان نمونه­های پژوهش انتخاب گردیده­اند. اطلاعات مورد نیاز پژوهش از نوع داده­های ثانویه با مراجعه به پایگاه­های اطلاع­رسانی رسمی، اسناد و مدارک کتابخانه­ای، پژوهش­های انجام شده در کشورهای مذکور،گزارش‌های تحقیقی، جستجو در وب سایت­های وزارت بهداشت کشورها و سازمان جهانی بهداشت بدست آمده است. 

در این پژوهش، از مطالعه تطبیقی "جرج اف بردی" شامل چهار مرحله توصیف، تفسیر، همجواری و مقایسه استفاده شده است. در مرحله اول مطالعه تطبیقی به توصیف هر یک از عوامل مورد تحقیق بصورت جداگانه پرداخته شده است؛ مرحله بعدی شامل وارسی اطلاعاتی است که در مرحله قبلی به توصیف آن پرداخته شده است؛ و در مراحل بعدی اطلاعات کنار هم قرار گرفته و مقایسه شده است که براساس نتایج مقایسه آنها راه­کارهایی جهت مدیریت بحران کرونا ویروس ارائه شده  و نتایج پژوهش در این مرحله بدست آمده است.

مقایسه عملکردها

در این بخش با توجه به اقدامات کشورها در مبارزه با ویروس کرونا که از سایت وزارت بهداشت کشورها استخراج‌ گردیده، به مقایسه عملکرد کشورهای مذکور می­پردازیم.

 

 

جدول 1: اقدامات دولت کره جنوبی برای مدیریت بحران کرونا (منبع: سایت وزارت بهداشت کره جنوبی[xliv])

اقدامات

تاریخ

طرح ایجاد محدودیت برای مسافران چین

برنامه‌ریزی به‌منظور اقدامات پیشگیرانه

قبل از شیوع در کره جنوبی

اعلام اولین مورد ابتلا به ویروس کرونا

20 ژانویه

تعطیلی اماکن فرهنگی

21 فوریه

لغو سفرهای غیرضروری به این کشور

21 فوریه

اجرای طرح در خانه ماندن

21 فوریه

تعطیلی مدارس

21 فوریه

محدودیت سفر به کشور کره جنوبی (15 کشور)

24 فوریه

تعطیلی کلیساها و مراکز مذهبی

24 فوریه

محدودیت سفر به کشور کره جنوبی (95 کشور)

2 مارس

اجرای تست کروناویروس در ماشین‌های شهری

2 مارس

فاصله­گذاری اجتماعی و ممانعت از تجمعات

17 مارس

ارائه خدمات عبادت‌های آنلاین توسط کلیساها

30 مارس

طرح غربالگری مسافران اروپایی

1 آوریل

جدول 2: اقدامات ویتنام برای مبارزه با کرونا (منبع: سایت وزارت بهداشت ویتنام[xlv])

اقدامات

تاریخ

نظارت بر اطلاعات سازمان جهانی بهداشت و منابع دیگر

اطلاع‌رسانی شفاف

افزایش نظارت بر بیماری در مرزها

حفظ هوشیاری مرکز عملیاتی اضطراری بهداشت عمومی و چهار مؤسسه بهداشت و اپیدمیولوژی

برنامه‌ریزی اقدامات پیشگیرانه و کنترلی

اوایل ژانویه قبل از شیوع در ویتنام

ثبت اولین مورد مثبت

23 ژانویه

لغو سفر به چین و اجتناب از ترانزیت در ووهان

23 ژانویه

لغو سفر گردشگری به استان­های آلوده و محدودیت تردد گردشگران چینی، نظارت سخت­گیرانه در مرزها

28 ژانویه

گزارش بهبود اولین بیمار کرونایی

29 ژانویه

برگرداندن افرادی که قصد رفتن به چین را داشتند

31 ژانویه

اعلام اپیدمی در سراسر کشور با تأیید 6 مورد مثبت

1 فوریه

بستن مرز چین در شهر کوانگ نین

1 فوریه

لغو تمامی پروازها به چین، لغو اعطای ویزای توریستی­ به چینی­ها

1 فوریه

قرنطینه افراد بازگشته از کره

25 فوریه

اعلام پیروزی ویتنام در مرحله اول مبارزه با کرونا توسط معاون نخست‌وزیر

25 فوریه

قرنطینه کردن مناطق محل زندگی افراد مبتلا

6 مارس

ایزوله کردن تمامی افراد مرتبط با بیماران کرونایی

8 مارس

جدول 3: اقدامات ایران برای مبارزه با کرونا (منبع: سایت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران[xlvi])

اقدامات

تاریخ

گزارش رسمی اولین موارد مثبت

19 فوریه

تعطیل کردن مکان‌ها و رخدادهای عمومی ازجمله مدارس، مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌ها، اکران‌های سینمایی، کنسرت‌ها و نمایش‌های تئاتر، مسابقات و لیگ‌های ورزشی کشور

22 فوریه

تشکیل ستاد ملی مبارزه با کرونا

23 فوریه

رایگان کردن تست کرونا (برابر اعلام مقامات رسمی)

27 فوریه

کاهش ساعت کاری ادارات دولتی در چندین استان

29 فوریه

 افزایش سقف تراکنش­های کارت به کارت، تمدید تاریخ انقضای کارت‌های بانکی و افزایش سقف برداشت نقدی توسط بانک مرکزی

1 مارس

راه­اندازی سامانه الکترونیکی غربالگری

10 مارس

اعلام عدم قرنطینه شهرها توسط دولت به دلیل اعتقاد دولت به غالب بودن مشکلات نسبت به فواید این کار

11 مارس

دستور تشکیل قرارگاه بهداشتی و درمانی برای سازمان‌دهی خدمات نیروهای مسلح توسط رهبری

12 مارس

تعطیلی حرم­های مطهر در شهرهای مشهد، قم و شهرری

16 مارس

اعلام اجرای قرنطینه سطح سه علیه کرونا

22 مارس

تصویب طرح فاصله­گذاری اجتماعی

26 مارس

آغاز طرح فاصله­گذاری اجتماعی و ممنوعیت ورود افراد غیربومی به شهرها، تعطیلی کلیه پارک­ها، بوستان­ها، مراکز ورزشی و مراکز تفریحی و هر محلی که به‌نوعی محل تجمع افراد باشد

27 مارس

 

جدول 4: مقایسه کشورها ازلحاظ آمار مربوط به کروناویروس (منبع: نماگر کووید-۱۹ پایگاه استنادی علوم جهان اسلام[xlvii]، تاریخ 21/02/1400)

کشور

جمعیت در حدود (میلیون نفر)

تعداد مبتلایان

تعداد بهبودیافتگان

تعداد مرگ‌ومیر

کره جنوبی

55

283/128

717/118

879/1

ویتنام

100

507/3

618/2

35

ایران

85

219/673/2

192/127/2

261/75

 

تعداد مبتلایان به ویروس کرونا در کشور کره جنوبی با جمعیت 55 میلیون نفر، در تاریخ مذکور برابر 283/128 نفر بوده است که در حدود 2/0 درصد جمعیت این کشور بوده است؛ این درصد برای کشور ویتنام در حدود 003/0 درصد و برای کشور ایران 3 درصد بوده است.

تعداد بهبود یافته­ها به ویروس کرونا در کشور کره جنوبی 717/118 نفر بوده است که در حدود 92 درصد از تعداد مبتلایان را شامل شده است؛ این درصد برای کشور ویتنام در حدود 74 درصد و برای کشور ایران در حدود 79 درصد مبتلایان بوده است.

تعداد مرگ و میر در اثر ویروس کرونا در کشور کره جنوبی، در تاریخ مذکور برابر 283/128 نفر بوده است که در حدود 0034/0 درصد از جمعیت این کشور بوده است؛ این درصد برای کشور ویتنام برابر 000035/0 درصد جمعیت این کشور و برای کشور ایران این درصد برابر 088/0 درصد جمعیت این کشور بوده است.

در اینجا عملکرد کشورهای مذکور با توجه به تئوری­های مدیریت بحران که قائل به سه مرحله­ی قبل از بحران، حین بحران و پس از بحران برای مدیریت بحران می‌باشند، مقایسه می‌شوند.

مرحله قبل از بحران: موضوعی که به‌عنوان عمل خردمندانه در مدیریت بحران پذیرفته شده، این است که بهترین راه برای مدیریت بحران جلوگیری از بروز آن است. پیشگیری از بحران، آسیب­ها و خسارات ناشی از آن را به‌مراتب کمتر نموده و نقطه شروع مدیریت و ارتباطات در بحران است (کومبس و هولادی[xlviii]، 2012). ازنظر علمی و تجربی، مناسب­ترین شرایط برای برنامه‌ریزی علمی و منطقی، اندیشیدن و انجام کارهای خردمندانه و عقلانی، شرایط عادی و غیر بحرانی است؛ و نیز بدترین شرایط برای انجام کار خردمندانه و محاسبه‌شده شرایط بحرانی است. برای مواجهه همراه با آگاهی و آمادگی با بحران، کلیه مطالعات و کندوکاوهای بنیادین، می‌بایست در مرحله قبل از بحران صورت پذیرد. بحران‌ها باید تا حد امکان پیش‌بینی‌شده و برای مدیریت مؤثر آن‌ها، مطالعات و محاسبات، برنامه­ریزی­ها، طراحی ساختارها و فراهم آوردن زیرساخت­ها، قبل از آنکه روی دهند، انجام شود. در حین بحران نتایج مطالعات و محاسبات انجام‌شده که بدون اضطرار و در شرایط عادی انجام شده است، مورداستفاده قرار می­گیرد.

در شرایط قبل از بحران و برای جلب مشارکت همه دینفعان در مرحله­ی اجرای برنامه­های تدوین شده، همکاری بین سازمانی، تطابق و عدم تداخل برنامه­ی سازمان­های دخیل در مدیریت بحران، گامی مؤثر در کنترل بحران است. یکی از نظریه­هایی که می­تواند برای مدیریت بحران مؤثر واقع شود، حکمرانی همکارانه است. حکمرانی همکارانه نوعی از حکمرانی است که همه ذینفعان در فرآیند تصمیم­گیری جمعی شرکت نموده و این مشارکت به رضایت و پیامدهای مناسب برای همه ذینفعان منجر می­شود. خصیصه این رویکرد توجه به فرآیندهایی است که منافع همه ذینفعان در نظر گرفته شوند. این فرآیند رسمی، اجماع گرا و مشورت گرا است. محور حکمرانی همکارانه مشورت است که تحویل و پیاده­سازی برنامه­های دولتی مؤثر و کارآمد، توسعه حرفه­ای یا ظرفیت­سازی، بهبود ارتباطات، کاهش دوباره­کاری­ها، افزایش کاربرد و بهره­گیری از برنامه­های دولتی، افزایش دسترسی و اثربخشی برنامه­های دولتی، بهبود تصویر دولت در جامعه، ارزیابی بهتر نیازهای عمومی، بهبود کیفیت اطلاعات و افزایش دسترسی به منابع، از پیامدهای مثبت این شیوه حکمرانی هستند (واعظی، قیطرانی، 1397). در ادامه کشورهای مورد نظر ازلحاظ عملکرد و اقدامات قبل از بحران مقایسه می­شوند.

کشور کره جنوبی اقدامات پیشگیرانه خود را پیش از شیوع بیماری، با طرح ایجاد محدودیت برای مسافران چینی، سیاست‌های مدیریت مشارکتی و همکاری مبتنی بر اعتماد بین بخش خصوصی و دولتی انجام داد. در این کشور ارتباط تنگاتنگی بین هر دو بخش خصوصی و دولتی (ازجمله صنعت هوایی و گردشگری) به وجود آمد که این امر اجرای برنامه‌های پیشگیرانه را تسهیل نمود. علاوه بر این، استفاده از ارتباطات باز و شفاف میان دولت و مردم در حوزه مدیریت و رهبری کره جنوبی، ضمن کاهش نگرانی‌های عمومی منجر به افزایش همکاری قبل از شیوع بیماری و درنتیجه کنترل معقول بحران کرونا گردید.

کشور ویتنام نیز پیش از آنکه موردی از ابتلا به این ویروس گزارش شود، اقداماتی نظیر نظارت بر اطلاعات سازمان جهانی بهداشت و منابع دیگر، اطلاع‌رسانی به مردم، افزایش نظارت و محدودیت در مرزها، ممنوعیت­های مسافرتی، حفظ هوشیاری مرکز عملیاتی اضطراری بهداشت عمومی و چهار مؤسسه بهداشت و اپیدمیولوژی برای تشخیص به‌موقع موارد مثبت و نیز برنامه‌ریزی اقدامات برای پیشگیری و کنترل انجام داد. این برنامه‌ریزی‌های پیشگیرانه موجب شد که آماری خیره­کننده نسبت به سایر کشورها در مهار این بیماری کسب نماید.

 در مدیریت این نوع بحران­ها، برنامه­ریزی­های پیشگیرانه نقشی بسیار حیاتی برای کنترل دارد. همان‌طور که در جدول بالا قابل‌مشاهده است، دو کشور کره جنوبی و ویتنام، در زمان شیوع این بیماری در چین و پیش از آنکه مورد مثبتی در این کشورها تائید شود، برنامه‌ریزی و اقدامات پیشگیرانه گسترده را آغاز نمودند؛ که این اقدامات تا حد زیادی موجب کنترل اوضاع گردید. در کشور ایران، باوجود آگاهی از شیوع این بیماری در کشور چین، مبادلات و ارتباطات گسترده با این کشور و نیز گزارش موارد مشکوک به بیماری تنفسی در شهر قم، اطلاع­رسانی و هشدار به شهروندان و برنامه­ریزی برای اقدامات پیشگیرانه­ ضعیف بوده است. درنتیجه‌ی ضعف در اطلاع‌رسانی دولتی و رسمی، مردم بدون توجه و در اثر عدم آگاهی نسبت به میزان خطرات این ویروس، به انجام امور روزمره خود و حضور در اجتماعات فشرده ادامه دادند؛ که پیامد این عدم آگاهی، انتشار بسیار سریع ویروس در سطح کشور بود. در مقایسه با دو کشور مذکور، اقدامات پیشگیرانه، اعمال محدودیت و ممنوع نمودن تردد در مرزها یا در زمینه حمل‌ونقل هوایی و زمینی در ایران، دارای ضعف بوده که موجب شیوع گسترده در کشور و قرار گرفتن ایران در بین 10 کشور اول ازنظر آمار ابتلا و مرگ‌ومیر شده است.

مرحله حین بحران: حین بحران فرصتی برای مطالعه و محاسبه، برنامه‌ریزی برای دستیابی به اهداف و انجام فعالیت­های عقلانی وجود ندارد. برای مدیریت مؤثر بحران‌ها می­بایست عملیات کنترل و مدیریت بحران به‌صورت پیوسته، وابسته و پویا صورت پذیرد. حین بحران عملاً عبارت است از اجرای نتایج مطالعات و برنامه‌های به‌غایت خردمندانه، شایسته و علمی که در شرایط عادی تدوین‌شده است. در این مرحله، اگر بحران را به‌عنوان یک پروژه در نظر بگیریم، می‌بایست نهادی که نقش مدیریت پروژه بحران را بر عهده دارد، در رأس و سایر دستگاه­ها به‌صورت وظیفه‌ای تحت نظارت مستقیم و عمودی مدیریت پروژه بحران قرار گیرند. درنتیجه، موفقیت مدیریت بحران تابعی از برنامه­ریزی­ها و طراحی ساختارهایی است که قبل از بحران به‌صورت هدفمند انجام‌شده است.

بر اساس نظریه‌های مدیریت بحران، یکی از شرایطی که در آن مدیریت متمرکز و آمرانه[xlix]، از بهترین مدل­های مدیریت محسوب می­شود، شرایط بحرانی است. استفاده از سبک مدیریت آمرانه در مرحله حین بحران، نه‌تنها می‌تواند با تهدیدهای داخلی مقابله نماید، بلکه از توان و قابلیت مقابله با تهدیدهای خارجی نیز برخوردار است. در شرایط بحران، ناکارآمدی بوروکراتیک همراه با اختلالات و پیامدهای بروز یافته، می‌تواند باعث افزایش سطح نارضایتی عمومی شود. در این شرایط استفاده از سبک مدیریت آمرانه با استفاده از تریبون رسانه­های دولتی، می­تواند برای تقویت و پیشبرد سیاست­های مقابله با بحران کاربرد داشته باشد (ویندسور و همکاران[l]، 2014). در شرایط بحرانی و اضطراری، کارآمدی، اثربخشی و داشتن کنترل بر شرایط مستلزم نوعی مدیریت آمرانه و متمرکز و با اقتدار ناشی از اعمال قدرت از یک منبع واحد است؛ به‌عبارت‌دیگر، اگر در شرایط عادی این امکان وجود دارد که در انجام امور اعمال سلیقه نهادهای مختلف وجود داشته باشد و اجرا قاطعیت لازم را نداشته باشد، در شرایط بحرانی، مدیریت بحران می­بایست کاملاً متمرکز باشد.

مدیریت بحران یک امر پیچیده، چند حوزه­ای و حساس به زمان است. عملکرد کارآمد و مؤثر نیاز به رویه­های عملیاتی استاندارد، نقش­های واضح برای بازیگران اصلی، نهادینه شدن هماهنگی بین سازمانی، برنامه­ریزی و اجرای منظم دارد. براین اساس، تصمیم­گیری قدرتمند و متمرکز برای به اشتراک­گذاری سریع و مؤثر اطلاعات بین سازمانی و هماهنگی سیاست­ها دارای نقشی اساسی است (لیف، اریکسون[li]، 2017). بیش از هر چیز، برای مدیریت صحیح بحران­ها و بحران کرونا، ایجاد تشکیلات و ساختاری که تصمیم­گیرنده­ی نهایی برای کنترل اوضاع باشد، ضروری است. در طول بحران، آگاه­سازی و ارائه اطلاعات شفاف به عموم دارای نقشی حیاتی و تعیین­کننده خواهد بود. تمرکز پردازش و توزیع اطلاعات با صحت هرچه بیشتر و دقت هرچه بالاتر، به این معنا که مراکز رسمی آمار هرکدام اقدام به ارائه آمار ننمایند، یکی از اصول موفقیت در مدیریت بحران است. در شرایط بحران، می­بایست یک مرکزیت متمرکز اطلاعات برای پردازش، به‌روزرسانی و گزارش مستمر وجود داشته باشد و تنها مرجع رسمی برای استناد همان منبع باشد.

با توجه به مطالب ذکر شده، در زمینه طراحی ساختار برای مدیریت بحران، دولت کره جنوبی در بحران‌ها، ساختاری چهارضلعی شامل، سیاست‌های دولت ملی، استراتژی‌های تجاری، تلاش محققان و فعالیت‌های داوطلبانه را شامل می­شود. چنین رویکردی، نه‌تنها تأثیر جسمی (از بین رفتن انسان، صدمات و آسیب‌های اقتصادی) بلکه تأثیرات اجتماعی (تأثیر روانی، توزیع نابرابر منابع و غیره) بحران را کاهش می­دهد (ها، 2019)؛ که نشان‌دهنده‌ی نوعی همکاری سازنده­ی ذینفعان است. در مدیریت بحران کرونا در کشور کره جنوبی استفاده صحیح از ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در برنامه‌ها به‌روشنی مشاهده شده و دولت، بحران کرونا و اقدامات پیشگیرانه برای آن را با تبدیل به یک موضوع مشارکتی و اجتماعی (برای جلب حمایت عامه)، با پشتوانه اجتماعی قابل­ملاحظه مدیریت نمود. در این کشور آموزش‌های بهداشت عمومی بدون توجه به جنسیت، طبقه‌های اجتماعی، نژاد و ... برای همه اقشار جامعه برگزار شده و اقدامات پیشگیرانه با هماهنگی دستگاه­ها و با قاطعیت اجرایی گردید. همکاری بین بخش دولتی و بخش خصوصی در کره جنوبی، پشتوانه­ای قوی برای مدیریت حین بحران در زمینه بحران کرونا بوده است.

دولت ویتنام نیز با توجه به تجربه‌ای که از ویروس سارس در سال 2001 کسب نموده، ساختار توانمند مدیریت بحران خود را تشکیل داده و اعلام نمود که ما باید بسیار قاطع و درعین‌حال منعطف عمل نماییم. دولت با اندیشیدن تدابیر لازم قبل از وقوع واقعه، قاطعیت کامل در تصمیم‌گیری برای بستن مرزها، ممنوعیت مسافرت­ها و سایر اقدامات پیشگیرانه بسیار چابک عمل نمود. همچنین ارتش خلق ویتنام که به‌منظور کنترل توانمندتر این بحران وارد ساختار مدیریت بحران این کشور شد، حاکی از همکاری بین سازمانی است. شفافیت مدیریت بحران ویتنام در زمینه ارائه اطلاعات، اضطراب مردم را به حد زیادی کاهش و آگاهی آن‌ها را افزایش داد. می­توان گفت مهم‌ترین اقدام دولت ویتنام، قاطعیت، شفافیت، اطلاع­رسانی به مردم، به‌روزرسانی اطلاعات مربوط به کروناویروس در پایگاه­های اطلاعاتی کشور بوده است.

در کشور ایران نیز اگرچه در ساختار تعریف‌شده‌ی مدیریت بحران کشور، فرماندهى واحد مشهود است؛ اما در مرحله عمل ، مدیریت بحران با اخلال همراه بوده و وضعیت مدیریت بحران در سطوح استانى و محلى نیز مناسب نبوده است. برگزارى جلسات متعدد در ارتباط با مدیریت بحران‌ها و جمع شدن افراد سازمانى از ادارات و سازمان‌های دولتى، راهکار مناسبى در مدیریت بحران‌های واقع‌شده نبوده و نتایج کارآمدى این سازمان‌دهی را نمایان نکرده است. در عمل و آنچه در بحران‌ها ملموس بوده، مواقعی که مدیران کارآمد و مسلط در شرایط بحرانى حضورداشته‌اند، بحران به شکل مطلوب‌تری مدیریت گردیده است و عملاً مدیریت بحران‌ها در کشور به پس از بحران برمی‌گردد. مراحل قبل و حین بحران، چندان مشخص و داراى برنامه هدفمند نبوده است (درودی، سپهری­فر، 1398).

همان‌طور که تشریح شد دو کشور کره جنوبی و ویتنام با ساختاری متمرکز و تصمیم­گیری قاطعانه اقدامات پیشگیرانه بسیار هدفمند، برنامه‌ریزی‌شده و سریعی را انجام دادند. این اقدامات موجب تحت کنترل درآمدن شرایط و کاهش چشمگیر تلفات و خسارات در مقایسه با ایران شده است. همچنین در کشورهای مذکور اطلاع‌رسانی بسیار گسترده و هشداردهنده بوده که موجب ایجاد آگاهی و در نتیجه جلب مشارکت مردم برای کنترل اوضاع گردیده است. به‌روز کردن اطلاعات و شفافیت در ارتباطات و ارائه آمارها و اطلاعات نیز در عملکرد این دو کشور نمایان بود.

 در مقایسه با دو کشور مذکور، ایران در این مرحله نیز از توانمندی لازم برخوردار نبوده و عملاً بعد از ورود ویروس به کشور اطلاع­رسانی عمومی آغاز شده است. در ابتدای امر اطلاعات از چندین منبع ارائه شده که این نیز یکی از ضعف‌ها در مدیریت بحران محسوب می‌شود. علاوه­براین، تشکیل ستاد مدیریت بحران بعد از گذشت چندین روز از تائید ورود ویروس به کشور حاکی از عدم آمادگی، عدم برنامه­ریزی­های پیشگیرانه، ضعف و عدم چابکی در سیستم مدیریت بحران کشور است. یکی دیگر از ضعف‌های مشاهده‌شده در مدیریت بحران فعلی کشور که تجربه مهمی برای رویدادها و بحران‌های آتی خواهد بود، این است که مدیریت بحران کشور فاقد یک نهاد متمرکز و واحد دارای قدرت بی‌چون‌وچرا و کافی برای اعمال مدیریت دقیق بوده است. درحالی‌که، در شرایط بحران وضعیت به گونه ایست که همه دستگاه‌ها می‌بایست از مرکز یا ستاد مرکزی بحران تبعیت نمایند. عدم وجود یک نهاد متمرکز و مقتدر در تصمیم­گیری و همچنین تبعیت سایر نهادهای ذی­مدخل در بحران کرونا، از تصمیمات و دستورات آن نهاد مشهود بود؛ که در نتیجه موجب پراکندگی نقاط تصمیم­گیری برای مدیریت بحران و تصمیم­گیری سلیقه­ای نهادهای درگیر در مدیریت بحران کرونا گردید. به‌صورت کلی در ایران شاهد آن هستیم در مواردی که نیاز است مدیریت غیرمتمرکز، مشارکتی و افقی باشد، تصمیم­گیری به‌صورت کاملاً متمرکز انجام می‌گردد که پیامدهای منفی را نیز به همراه دارد؛ و درجایی که مستلزم مدیریت متمرکز برای ممانعت از خارج شدن شرایط از کنترل است، شاهد به‌هم‌ریختگی‌های ناشی از عدم تمرکز در مدیریت و شیوه غیر آمرانه و به اختیار هستیم. در این شرایط، مراکز تصمیم­گیری بین نهادهای مختلف پراکنده‌شده و نهادها به‌صورت غیر هماهنگ عمل می‌نمایند.

مرحله پس از بحران: بعد از بحران باید یافته‌های حین بحران و تجربه‌های ناشی از شکست و موفقیت و نقصان و کمال در عملکرد دوران بحران مستندسازی و مورد تحلیل قرارگرفته و از نتایج این یافته‌ها برای برنامه‌ریزی‌های آینده استفاده شود. بعد از بحران می‌بایست شروع به بازسازی نمود که بخشی از آن بازسازی نظام اجتماعی را شامل می‌شود و بخشی نیز به بازسازی نقایص مدیریت بحران مربوط می‌شود. کسب تجربه از مدیریت بحران­های پیشین می­بایست منجر به تغییر رفتار و ساختار در مدیریت بحران فعلی شود؛ زیرا اگر مدیریت بحران‌های آتی شامل همان نقایص بحران‌های پیشین باشد این به معنی فاجعه در عملکرد مدیریت بحران دولت خواهد بود. این موضوع به جنس بحران نیز بستگی ندارد زیرا اصول بحران‌ها یکی بوده و مبانی می‌تواند یکسان و متحدالشکل باشد (لازم به ذکر است در زمان نگارش این مقاله بحران کرونا به اتمام نرسیده است و امکان مقایسه کشورها در این مرحله وجود ندارد).

بحث

این پژوهش باهدف بررسی بحران جهانی کروناویروس و نیز بررسی تطبیقی عملکرد سه کشور ایران، ویتنام و کره جنوبی در مواجهه با این بحران انجام‌شده است. بحران کروناویروس که در حوزه سلامت روی داده است، به دلیل شیوع آسان و بسیار گسترده و انتقال سریع، به‌سرعت به یک بحران فرا منطقه‌ای تبدیل شد و اکثریت کشورهای جهان را در برگرفت. این ویروس تنها حوزه سلامت را با بحران مواجه ننمود، بلکه به دلیل تمهیدات پیشگیرانه مانند قرنطینه، فاصله­گذاری اجتماعی، تعطیلی کسب­وکارها و... موجب خانه­نشینی بخش عظیمی از جمعیت زمین گردید؛ و ظهور و پیامدهای آن، باعث شکل‌گیری بحران در حوزه­ی اقتصاد جهانی و در پی آن در تمامی زمینه­های حیات بشری شده است. عملکرد دولت­ها در زمینه مدیریت این بحران منحصربه­فرد بسیار تعیین‌کننده بوده و خواهد بود.

موفقیت در مدیریت بحران تابع اقدامات و اصول تجربی و علمی است. یکی از شیوه­های بهبود مدیریت بحران­های کنونی و پیش­رو، رفع نقایص مدیریت بحران­های گذشته و استفاده از تجارب کسب‌شده‌ی پیشین است. درصورتی‌که، سیستم یا کشوری از همان شیوه­ی ناموفق مدیریت بحران­های پیشین استفاده کرده و سعی در بهبود کاستی­های آن ننموده باشد، کماکان نتایج عملکرد آن در مدیریت بحران ضعیف خواهد بود. با توجه به مقایسه صورت گرفته، همان‌طور که مشخص شد یکی از دلایل موفقیت کشور ویتنام در کنترل ویروس کرونا، تجربه مدیریت ویروس سارس در سال 2001 بوده است؛ بنابراین، پیشنهاد می­شود که در کشور ایران نیز علاوه بر توجه به نقایص مدیریت بحران کشور و اینکه بحران­ها همیشه وجود خواهند داشت، سعی در کسب تجربه از بحران­های پیشین، استفاده از تجارب سایر کشورها و رفع نقایص و کاستی­های مدیریت بحران کشور شود.

همان­طور که در عملکرد کره جنوبی آورده شده است، یکی از ابعاد مدیریت بحران این کشور، محققان هستند. مدیریت بحران نمی­تواند از عرصه علمی و آکادمیک جدا باشد. نمی­توان برای مدیریت بحران، افرادی را که علم مدیریت نمی­دانند، برای مدیریت مؤثر بحران گمارد. بدون تأسی جستن به علم و دانش، کار عالمانه­ای صورت نخواهد پذیرفت و نتایج مطلوبی نیز قابل‌دستیابی نیست. برای کنترل به‌موقع و دستیابی به نتایج مؤثر بحران در کشور می­بایست افرادی که دارای دانش و علم مدیریت در حوزه بحران و شرایط اضطرار هستند به کار گمارده شده و مدیریت بحران، بر اساس یک فرآیند علمی انجام شود.

اقدامات پیشگیرانه نقش بسیار مهمی در کنترل همه بحران­ها و نیز بحران کروناویروس داشته­اند. چابکی و تمرکز در تصمیم­گیری تا حد زیادی کنترل این بحران را در برخی کشورها تسهیل نموده است. در کشورهایی که قبل از شیوع کروناویروس، به‌سرعت اقدام به عملیات پیشگیرانه نمودند (مانند ویتنام و کره­ جنوبی)، آمار مرگ‌ومیرها به نسبت جمعیت، بسیار پایین بوده است. در مقابل کشورهایی که سهل­انگاری کرده و اقدامات پیشگیرانه انجام نداده و بعد از وقوع بحران، مدیریت بحران را آغاز نمودند، شاهد بروز مشکلات عدیده و نیز روند صعودی ابتلا و مرگ‌ومیر شدید بوده­اند. در آینه آزمون با توجه به نتایج مثبتی که دو کشور کره جنوبی و ویتنام از اعمال قاطعیت در اقدامات پیشگیرانه و نیز اقدامات حین بحران کرونا کسب نموده­اند، پیشنهاد می­شود که در ایران نیز ایجاد ساختاری متمرکز و مقتدر برای کنترل هرچه سریع‌تر و بهتر بحران­ها در دستور کار قرار گیرد. بحران به‌عنوان پروژه­ای در نظر گرفته شود که مدیریت بحران در رأس و تمام نهادهای ذی­مدخل تحت نظارت مستقیم آن نهاد باشند. دراین­صورت است که آسیب­ها و خسارات ناشی از عدم هماهنگی، به­هم­ریختگی و تعدد نقاط تصمیم­گیری حداقل خواهد شد.

در شرایط بحران، شفافیت، برای ایجاد اعتماد و جلب مشارکت عموم در کنترل بحران دارای نقش حیاتی است. پیشنهاد می‌شود در مدیریت بحران کشور، در ارائه و توزیع اطلاعات برای عموم، شفافیت موردتوجه خاص قرار گیرد. علاوه­براین، چنددستگی منابع ارائه اطلاعات موجب سردرگمی خواهد شد. ضعف در اطلاع‌رسانی رسمی، موجب شکل­گیری شایعات و تأثیر منفی بر افکار عمومی شده و ممکن است پیامدهای مخرب (به‌عنوان‌مثال، نوشیدن الکل برای جلوگیری از ابتلا به کرونا و در پی آن مرگ چند صد نفر در کشور در اثر عدم آگاهی) به همراه داشته باشد. پیشنهاد می‌شود که یک منبع متمرکز برای جمع­آوری، پردازش، به‌روزرسانی و گزارش و توزیع اطلاعات در نظر گرفته شود و تنها منبع برای استناد همه نهادها و عموم، همان مرجع باشد.

در شرایط بحران، همکاری­های بین سازمانی بسیار با اهمیت است. در کشور کره جنوبی، همکاری بین بخش خصوصی و دولتی در اقدامات پیشگیرانه نقش مهمی در موفقیت کنترل بحران کرونا داشته است. در ایران این ارتباط مبتنی بر اعتماد بین این دو بخش، از قوت لازم برخوردار نبوده است. همکاری، رکنی اساسی در حکمرانی و مدیریت بحران و مسائل عمومی محسوب می­شود که می­بایست به آن توجه شده و تقویت شود؛ به‌عبارت‌دیگر، می‌بایست اهداف، مقاصد و منافع دولت و بخش خصوصی در این زمینه، متناسب و منطبق با هم تعریف گردد، که به موجب تلاش طرفین برای منافع خویش، همکاری متعهدانه به‌قصد تحقق اهداف مورد نظر افزایش یابد. ازاین‌رو، پیشنهاد می‌شود در بحران­ کرونا و نیز بحران‌های پیش رو در کشور، رویکرد حکمرانی همکارانه که مستلزم مشارکت و اعتماد بین بخش­های دولتی، خصوصی و جامعه مدنی است، پیش‌گرفته شود.

در عصر حاضر، با توجه به استفاده بسیار گسترده از فضای مجازی، مدیریت ارتباطات و شبکه‌های مجازی نقش قابل‌توجهی را در کنترل بحران‌ها دارد. ازاین‌رو، توصیه می‌شود، اطلاع‌رسانی به مردم به صورت شفاف از طریق رسانه‌های عمومی انجام شود که از این طریق، شایعات کم­رنگ شده، نگرانی‌های مردم کاهش‌یافته و مشارکت عمومی برای مدیریت بحران افزایش یابد.

اقدامات آموزشی و فرهنگی نیز در تسهیل مدیریت بحران­ها مؤثر است. پیشنهاد می‌شود با استفاده از آموزش­های مختلف فرهنگ خودکنترلی، آینده‌نگری و پاسخگویی در جامعه نهادینه شود. یکی از راه‌های مؤثر در ایجاد این نوع فرهنگ‌ها، آموزش‌های همگانی از طریق رسانه‌های عمومی و شبکه‌های اجتماعی است. علاوه­بر­آن، پاسخگویی دولت­مردان برای ارائه توضیحات مرتبط با نگرانی‌های مردم به نهادینه‌سازی فرهنگ پاسخگویی کمک‌کننده خواهد بود.

درنهایت، نکته پایانی قابل ذکر اینکه آنچه که در این مقاله به عنوان عملکرد سه کشور مذکور بحث شد، صرفا با با مقایسه تطبیقی و به استناد اطلاعات و آمار منتشر شده از این کشورها انجام شده است؛ پر واضح است که مقایسه کشورها بر اساس شاخص­های دیگر مدیریت بحران، ممکن است نتایج متفاوتی را در این زمینه رقم زند.

پی‌نوشت‌ها

  1. Tiong 2. Connolly
  2. Enitan, Ibeh, Oluremi, Olayanju & Itodo 4. Pierre, Hofinger & Simon
  3. COVID-19 6. Wuhan
  4. Zhou, Zhang & Qu 8. Paraskevas and Quek
  5. Hetu et al 10. Snoeijers et al
  6. 11. cascading effect Dai
  7. Tilt 14. Eng
  8. Johansen 16. Ritchie
  9. Bowers 18. Harrison and Johnson
  10. 19. Al-Dahash et al 20 .Epidemic

21 .Pandemic                                                22 . Kaur, Garg, Joshi, Ayaz, Sharma & Bhandari

  1. Glantz 24 . World Health Organization
  2. Harvey Powell 26 . Ha
  3. Acute Respiratory Distress Syndrome (ARDS)
  4. Chen, Zhou, Dong, Qu, Gong, Han & Yu
  5. coronavirus 30. COVID-19
  6. SARS 32. MERS
  7. SARS-CoV-2
  8. Sohrabi, Alsafi, O’Neill, Khan, Kerwan, Al-Jabir & Agha

35 . Lee Yeo & Na                                       36 . Kim

  1. Shim, Tariq, Choi, Lee & Chowel 38. www.who.int
  2. La, Pham, Ho, Nguyen, Nguyen, Vuong & Vuong

40 . https://www.who.int/                             41 . SARS

  1. Ohara 43 . https://ncov.moh.gov.vn/

44 . https://www.mohw.go.kr/eng/               45. https://ncov.moh.gov.vn/

46 . https://behdasht.gov.ir/                          47. maps.isc.gov.ir

  1. Coombs & Holladay 49. Auotocratic
  2. Windsor, Dowell & Graesser 51. Liff & Erickson

 

* استاد گروه مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

** دانشجوی دکتری خط­مشی­گذاری و تصمیم­گیری عمومی، گروه مدیریت دولتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

*** دانشجوی دکتری مدیریت رفتار سازمانی و منابع انسانی، گروه مدیریت بازرگانی، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال شانزدهم، شمارۀ 62، تابستان 1400، صفحه 146-117

 

[i]. Tiong

[ii]. Connolly

[iii]. Enitan, Ibeh, Oluremi, Olayanju & Itodo

[iv]. Pierre, Hofinger & Simon

[v]. COVID-19

[vi]. Wuhan

[vii]. Zhou, Zhang & Qu

[viii]. Paraskevas and Quek

[ix]. Hetu et al                                                                                                                                                                                                                            

[x]. Snoeijers et al

[xi]. cascading effect

[xii]. Dai

[xiii]. Tilt

[xiv]. Eng

[xv]. Johansen

[xvi]. Ritchie

[xvii]. Bowers

[xviii]. Harrison and Johnson

[xix]. Al-Dahash et al

[xx] .Epidemic

[xxi] .Pandemic

[xxii] . Kaur, Garg, Joshi, Ayaz, Sharma & Bhandari

[xxiii]. Glantz

[xxiv] . World Health Organization

[xxv]. Harvey Powell

[xxvi] . Ha

[xxvii]. Acute Respiratory Distress Syndrome (ARDS)

[xxviii]. Chen, Zhou, Dong, Qu, Gong, Han & Yu

[xxix]. coronavirus

[xxx]. COVID-19

[xxxi]. SARS

[xxxii]. MERS

[xxxiii]. SARS-CoV-2

[xxxiv]. Sohrabi, Alsafi, O’Neill, Khan, Kerwan, Al-Jabir & Agha

[xxxv] . Lee Yeo & Na

[xxxvi] . Kim

[xxxvii]. Shim, Tariq, Choi, Lee & Chowel

[xxxviii]. www.who.int

[xxxix]. La, Pham, Ho, Nguyen, Nguyen, Vuong & Vuong

[xl] . https://www.who.int/

[xli] . SARS

[xlii]. Ohara

[xliii] . https://ncov.moh.gov.vn/

[xliv] . https://www.mohw.go.kr/eng/

[xlv] . https://ncov.moh.gov.vn/

[xlvi] . https://behdasht.gov.ir/

[xlvii]. maps.isc.gov.ir

[xlviii]. Coombs & Holladay

[xlix]. Auotocratic

[l]. Windsor, Dowell & Graesser

[li]. Liff & Erickson

مراجع

درودی، هما، سپهری­فر، حسن. (1398). ارزیابی مدیریت بحران در ایران بر مبنای مدل لیتل جان (با بررسی موردی سیل فروردین 1398 لرستان، مازندران و زلزله آبان 1396 کرمانشاه). دانش پیگیری و مدیریت بحران، 9(4)، 402-393.
واعظی، رضا، قیطرانی، فاطمه. (1398). حکمرانی همکارانه: رویکردی نو در مدیریت ارزش عمومی. توسعه علوم انسانی، 1(2)، 83-61.
Al-Dahash, H., Thayaparan, M., & Kulatunga, U. (2016). Understanding the terminologies: Disaster, crisis and emergency. In Proceedings of the 32nd Annual ARCOM Conference, ARCOM 2016 (pp. 1191-1200). London South Bank University.
Bowers, M. R., Hall, J. R., & Srinivasan, M. M. (2017). Organizational culture and leadership style: The missing combination for selecting the right leader for effective crisis management. Business Horizons, 60(4), 551-563.
Chen, N., Zhou, M., Dong, X., Qu, J., Gong, F., Han, Y. & Yu, T. (2020). Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. The Lancet, 395(10223), 507-513.
Coombs, W. T., & Holladay, J. S. (2012). The paracrisis: The challenges created by publicly managing crisis prevention. Public Relations Review, 38(3), 408-415.
Connolly, J. (2019). Policy Briefing: Brexit and Crisis Management: Pandemics.
Dai, S., Duan, X., & Zhang, W. (2020). Knowledge map of environmental crisis management based on keywords network and co-word analysis, 2005-2018. Journal of Cleaner Production, 121168.
Enitan, S. S., Ibeh, I. N., Oluremi, A. S., Olayanju, A. O., & Itodo, G. E. (2020). The 2019 Novel Coronavirus Outbreak: Current Crises, Controversies and Global Strategies to Prevent a Pandemic. International Journal of Pathogen Research, 1-16.
Eng, L. L., Fang, H., Tian, X., Yu, T. R., & Zhang, H. (2019). Financial crisis and real earnings management in family firms: A comparison between China and the United States. Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, 59, 184-201.
Glantz, E. J. (2014). Community crisis management lessons from Philadelphia's 1793 epidemic. In ISCRAM.
Ha, K. M. (2019). A mechanism of disaster management in Korea: typhoons accompanied by flooding. Heliyon, 5(8), e02181.
Harrison, S., & Johnson, P. (2019). Challenges in the adoption of crisis crowdsourcing and social media in Canadian emergency management. Government Information Quarterly, 36(3), 501-509.
Hetu, S. N., Gupta, S., Vu, V. A., & Tan, G. (2018). A simulation framework for crisis management: Design and use. Simulation Modelling Practice and Theory, 85, 15-32.
Johansen, W., Aggerholm, H. K., & Frandsen, F. (2012). Entering new territory: A study of internal crisis management and crisis communication in organizations. Public Relations Review, 38(2), 270-279.
Kaur, H., Garg, S., Joshi, H., Ayaz, S., Sharma, S., & Bhandari, M. (2020). A Review: Epidemics and Pandemics in Human History. Int J Pharma Res Health Sci, 8(2), 3139-42.
Kim, C. (2020). As Covid-19 cases rise, South Korea raises virus threat level to its maximum. Vox. Vox2020.
 Ha, K. M. (2020).  Emergency response to the outbreak of COVID-19: the Korean
case, Microbes and Infection.
La, V. P., Pham, T. H., Ho, M. T., Nguyen, M. H., P Nguyen, K. L., Vuong, T. T., ... & Vuong, Q. H. (2020). Policy Response, Social Media and Science Journalism for the Sustainability of the Public Health System Amid the COVID-19 Outbreak: The Vietnam Lessons. Sustainability, 12(7), 2931.
Lee, S., Yeo, J., & Na, C. (2020). Learning From the Past: Distributed Cognition and Crisis Management Capabilities for Tackling COVID-19. The American Review of Public Administration, 50(6-7), 729-735.
Liff, A. P., & Erickson, A. S. (2017). From management crisis to crisis management? Japan’s post-2012 institutional reforms and Sino-Japanese crisis (In) stability. Journal of Strategic Studies, 40(5), 604-638.
Ohara, H. (2004). Experience and review of SARS control in Vietnam and China. Tropical medicine and health, 32(3), 235-240.
Paraskevas, A., & Quek, M. (2019). When Castro seized the Hilton: Risk and crisis management lessons from the past. Tourism Management, 70, 419-429.
Ritchie, B. W., & Jiang, Y. (2019). A review of research on tourism risk, crisis and disaster management: Launching the annals of tourism research curated collection on tourism risk, crisis and disaster management. Annals of Tourism Research, 79, 102812.
Snoeijers, E. M., & Poels, K. (2018). Factors that influence organisational crisis perception from an internal stakeholder’s point of view. Public Relations Review, 44(1), 65-74.
Shim, E., Tariq, A., Choi, W., Lee, Y., & Chowell, G. (2020). Transmission potential and severity of COVID-19 in South Korea. International Journal of Infectious Diseases.
Pierre, M., Hofinger, G., & Simon, R. (2016). Crisis management in acute care settings: human factors and team psychology in a high-stakes environment. Springer International Publishing.
Sohrabi, C., Alsafi, Z., O’Neill, N., Khan, M., Kerwan, A., Al-Jabir, A., ... & Agha, R. (2020). World Health Organization declares global emergency: A review of the 2019 novel coronavirus (COVID-19). International Journal of Surgery.
Tilt, B. (2019). China’s air pollution crisis: Science and policy perspectives. Environmental Science & Policy, 92, 275-280.
Tiong, T. N. (2004). Crisis theory and SARS: Singapore's management of the epidemic. Asia Pacific Journal of Social Work and Development, 14(1), 7-17.
Windsor, L. C., Dowell, N., & Graesser, A. (2014). The language of autocrats: Leaders' language in natural disaster crises. Risk, Hazards & Crisis in Public Policy, 5(4), 446-467.
World Health Organization. (2018). Managing epidemics: key facts about major deadly diseases. World Health Organization.
Zhou, M., Zhang, X., & Qu, J. (2020). Coronavirus disease 2019 (COVID-19): a clinical update. Frontiers of Medicine, 1.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار