نوع مقاله : مقاله استخراج شده از طرح پژوهشی
نویسندگان
1 گروه استراتژی، دانشکده مدیریت کسب و کار، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 گروه مدیریت، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Economic family businesses make up 70% of all businesses and play a significant role in growth and work of most of countries. The family businesses are the backbone of many economies. Many of these companies have a well-defined governance structures, but still most families operate without a transparent corporate governance system. The increasing volume of studies related to the concept of corporate governance and the concepts derived from it, as well as some of the inconsistencies drawn around the consequences of this concept, was a motivating factor, to inspire the researchers of this study. We Conducted a review of the introduction, decision and conclusion; in order to integrate the components obtained from the findings of other authors in the field of corporate governance in family companies. Analyzing and fabricating the concept of corporate governance, especially in family companies; 2) knowing the factors and constituents of corporate governance in family companies and 3) introducing the antecedents and messages of corporate governance in private companies were among the main goals of this research. This study was done based on the pattern of four stages of systematic review and search articles. Then, by searching in reliable databases, this research was started and implemented. In the first stage, the top 440 articles in the scientific databases approved in CABS, a list that dealt with the theoretical field of corporate governance in the context of family businesses, were selected in five years period (2019-2023). In the first stage, the best and most qualified articles for in-depth review and finding the appropriate answer to the research question were downloaded, selected, screened and evaluated. Our Research was done in two phases, descriptive analysis and Research analysis.. By conducting this systematic review, 43 eligible articles were selected for final evaluation. The results showed that the main structure of corporate governance in family companies made up of a set of 75 codes, that included 17 antecedent codes, 29 dimension codes and 29 the consequences codes.
کلیدواژهها [English]
مروری نظاممند برحاکمیت شرکتی در کسب و کارهای خانوادگی
عطاءاله هرندی [1] * پیوند میرزائیان خمسه [2]** |
تاریخ دریافت: 01/10/1401 تاریخ پذیرش: 25/03/1402 |
چکیده
در بسیاری از کشورها کسبوکارهای خانوادگی بیش از 70 درصد از کل کسبوکارها را تشکیل میدهند و نقش عمدهای در رشد اقتصادی و استخدام نیروی کار ایفا میکنند. کسب و کارهای خانوادگی ستون فقرات بسیاری از اقتصادها هستند. اگرچه بسیاری از این شرکتها ساختارهای حاکمیتی کاملاً تعریف شدهای دارند، اما اکثر خانوادهها بدون نظام روشن حاکمیت شرکتی کار میکنند. افزایش حجم روزافزون مطالعات مرتبط با مفهوم حاکمیت شرکتی، مفاهیم مشتق شده گسترده از آن، همچنین برخی محتوای متعارض مستخرج پیرامون پیامدهای حاصل از این مفهوم، به عنوان یک عامل انگیزهبخش، پژوهشگران این مطالعه را بر آن داشت تا با انجام مروری نظاممند در چارچوب پیشایند، تصمیم و پسایند؛ به یکپارچهسازی مولفههای حاصل از یافتههای سایر نویسندگان در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی بپردازند. واکاوی و یکپارچهسازی مفهوم حاکمیت شرکتی بهویژه در شرکتهای خانوادگی، 2) شناخت عوامل و اجزای تشکیلدهندهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی و 3) معرفی پیشایندها و پیامدهای حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی از اهداف اصلی این پژوهش بوده اند. این مطالعه مبتنی بر الگوی چهار مرحلهای مرور نظام مند مقالات، طراحی شده است. در مرحله نخست 440 مقاله برتر نمایه شده در پایگاههای علمی مورد تائید در CABS List که به حوزه نظری حاکمیت شرکتی در زمینه کسبوکارهای خانوادگی در بازه زمانی پنج ساله(2019-2023)پرداخته بودند،انتخاب شدند. در مرحله بعد، مقالات برتر و واجد شرایط برای بررسی عمیقتر و یافتن پاسخ مناسب پرسش پژوهش انتخاب، غربال و ارزیابی شدند که در مرحله نخست پایش 66 مقاله و در نهایت 43 مقاله وارد فرآیند اصلی تحلیل شدند. یافتههای پژوهش در دو مرحله تحلیل توصیفی و تحلیل محتوائی پژوهش، نشان داد که سازه اصلی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی، در مجموع از 75 کد: 17 کد پیشایند، 29 کد بُعد و 29 کد پیامد تشکیل می شود.
واژگان کلیدی: حاکمیت شرکتی، کسب و کارهای خانوادگی، هیات مدیره.
مقدمه
محیط اقتصادی متلاطم و درحال تغییر، مشاغل مختلف را با چالشهای متفاوتی مواجه کرده است و دراین میان، رقابت و افزایش فشار قیمتها سرعت ظهور چالشهای جدید را بالاتر برده است (صدیق و تارک رشدی عبدالهالم گبا[i]، 2021). حاکمیت شرکتی به عنوان یک ابزار مدیریتی ضروری برای شرکت ها (امین و همکاران[ii]، 2022؛ یه و ترجوس[iii]، 2015)؛ نقشی حیاتی در تضمین موفقیت سازمان ایفا میکند (زید و همکاران[iv]، 2020؛ الشیراه و همکاران[v]، 2022). این ابزار به طور مستقیم با کنترل و نظارت مرتبط است (امین و همکاران، 2022؛ بلانکو و همکاران[vi]، 2009).در این حال،اغلب متخصصین و پژوهشگران کسب و کار معتقدند که شیوههای حاکمیت شرکتی خوب میتواند اهرمی (الشیراه و همکاران، 2022)، برای کنترل و نظارت بر مدیریت بوده و مدیران را از رفتارهای غیراخلاقی و فرصت طلبانه باز دارد (امین و همکاران، 2022؛ فاما و جنسن[vii]، 1983). رسواییهای پی در پی در بسیاری از شرکتهای ملی و بینالمللی (انرون، 2001؛ تایکو، 2002؛ ورلدکام، 2002؛ ساتیام، 2009)، منجر به بررسی دقیقتر ترکیب و تصمیمات هیات مدیره شده است (امین و همکاران، 2022؛ ترجسن و همکاران[viii]، 2016). به این ترتیب حاکمیت شرکتی بهعنوان یک ابزار قدرتمند جهت تنظیم و کنترل اقدامات اعضای هیات مدیره و حفاظت از منافع سهامداران، مورد اقبال جوامع مختلف قرار گرفت (ساها و کابرا[ix]، 2021؛ گزارش روبان آبی[x]، 1999؛ اُایسیدی[xi]، 2009، 2015). بر این اساس، هدف اصلی حاکمیت شرکتی تضمین حفاظت از منافع ذینفعان بوسیلهی نظارت بر بسیاری از رویههای مدیریتی مانند برنامهریزی، کنترلهای داخلی، ارزیابی عملکرد و افشای اطلاعات است (حداد و همکاران[xii]، 2017). در واقع، شیوه های حاکمیت شرکتی خوب به معنای "ایجاد ارزش برای همه سهامداران" است (ولفورد[xiii]، 2007؛ آنانزه[xiv]، 2022). اثر بخشی حاکمیت شرکتها، به خصوص ارتباط میان حاکمیت شرکتی و عملکرد سازمانی، منجر به تمرکز بسیاری از مطالعات شده است. بررسی مطالعات و پژوهشهای مرتبط با حاکمیت شرکتی و تحلیل نرخ روند آنها، نشان می دهد که اکثر تحقیقات حاکمیت شرکتی بدون توجه به بستر و زمینهای که شرکت در آن قرار دارد انجام شده اند. عوامل محیطی و سازمانی مانند نوع شرکت، رقابت در بازار، استراتژی کسب و کار، میزان تلاطم محیط توضیح میدهند که چرا، شرکتها با حاکمیت ضعیف توانسته اند عملکرد مناسبی داشته باشند ولی بسیاری از شرکتها با حاکمیت قوی نمی توانند به اهداف خود برسند. با توجه به اینکه اثر بخشی حاکمیت شرکتی توسط عوامل محیطی و سازمانی تعیین میشود، در نظر گرفتن بستر و زمینه به منظور درک بهتری از میزان اثر گذاری آن مستلزم استفاده از مبانی نظری است که در آن بستر شکل گرفته است. قطعا با اصول و قواعد سایر کسبوکارها نمیتوان در بستر کسبوکارهای خانوادگی نیز موفق بود (رحمان سرشت، هرندیa، 1396).هدف این تحقیق واکاوی،یکپارچه سازی،شناخت عوامل واجزای شکل دهنده ومعرفی پیشایندهاوپیامدهای حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی است.
مبانی نظری
حاکمیت شرکتی و شرکتهای خانوادگی
حاکمیت شرکتی به مجموعهای از استراتژیهای توصیفگر قوانین و رویهها برای تصمیمگیری در امور شرکت اطلاق میشود که منافع مدیران، سهامداران و سایر ذینفعان را پوشش میدهد (صحنی و همکاران، 2017). بسیاری از محققان تأثیر قابل توجه حاکمیت شرکتی بر عملکرد شرکت را نشان دادهاند و معتقدند که استفاده از سازوکارهای حاکمیت شرکتی کارآمد برای ادامه حیات هر شرکتی ضروری است (صدیق و گبا، 2021؛ ).سازوکارهای حاکمیت شرکتی از جمله سیستمها و ساختارهایی است که شرکت با استفاده از آنها توانمندیهای اقتصادی و مشروعیت عملیات را هدایت و کنترل میکند (ا ای سی دی، 2004). کنترل راهبردی در سطح حاکمیت شرکتی، نظامی است که از مجرای آن، سازمان به انطباق همیشگی با شرایط واقعی دست پیدا میکند. در حقیقت حاکمان شرکتی با این رویکرد میتوانند به انعطاف پذیری راهبردی دست پیدا کنند. در فرآیند کنترل راهبردی، یادگیری نهادینه شده و کل سازمان به همراه مراجع ذینفع بیرونی با استفاده از پایش مستمر، آزمون و خطای یادگیرنده و نیز شهود به آنچه در محیط درون و برون سازمان رخ میدهد حساس میشوند(رحمان سرشت، هرندیb، 1396). مفهوم حاکمیت شرکتی حوزه وسیعی از توسعه مسئولیتها و حقوق در میان سهامداران مختلف شرکت را پوشش میدهد و شامل ویژگیهای مختلفی از جمله: 1. اندازه هیات مدیره، 2. استقلال هیات مدیره، 3. تنوع هیات مدیره، 4. تمرکز مالکیت، 5. نوع مالکیت، 6. دوگانگی نقش، 7. استقلال کمیته حسابرسی، 8. کمیته نامزدی و پاداش، 9. کمیته مدیریت ریسک و 10. کیفیت حسابرسی است (آنانزه، 2022؛ ساها و کابرا، 2021؛ عارف و شبیر، 2019؛ ییلماز[xv]، 2018). یکی از مهمترین سازوکاری که به حاکمیتشرکتی کمک میکند تا اقدامات را تحت نظارت و کنترل قرار دهد، هیاتمدیره است (گوپتا و چاوهان[xvi]، 2023). اعضای هیاتمدیره از بازیگرانی از جمله مالکان و مدیران شرکت (مملی و همکاران، 2012) شکل میگیرد که یکی از وظایف این هیات، کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و احتمال شکلگیری منافع خصوصی برای مدیران از طریق بکارگیری سازوکارهای موثر است که رفتار فرصتطلبانه برخی از مدیران را با مسئول کردن پیامدهای اعمالشان کنترل میکند (ساها و کابرا، 2021). مانند هر شرکت دیگری، هیات مدیره شرکتهای خانوادگی به عنوان حیاتی ترین مکانیسم حاکمیت شرکتی داخلی (CGM) در نظر گرفته می شود(روسیگنولی و همکاران[xvii]، 2020؛ جارا و همکاران[xviii]، 2019)، که وظایف حیاتی را برای سهامداران خارجی انجام می دهد. بر اساس پژوهشهای اخیر، در چشم انداز اقتصادی جهان، شرکتهای خانوادگی توانسته اند سهمی در حدود دو سوم از تجارت جهانی را از آن خود کنند (گوپتا و چاوهان، 2023؛ دی ماسیس و همکاران، 2018). شرکت های خانوادگی سیستمی متشکل از سه زیرسیستم خانواده، شرکت و کارآفرین هستند که تا زمانی که کارآفرین موسس در جایگاه خود قرار داشته باشد، سیستم نسبتاً پایدار است (وانگ و همکاران، 2022). بررسی یافتههای حاکمیت شرکتی در کسب و کار خانوادگی نتایج متفاوتی از تأثیر مالکیت خانواده بر عملکرد شرکت دارد. مطالعات قهوهچی و ولف[xix](2019)، نشان داد که بین مشارکت خانواده در کسب و کار و عملکرد رابطه مثبت وجود دارد با این حال بر اساس یافته های حاصل از پیمایش بالاگوبی میتوان گفت که میان مدیر مالک و معیارهای عملکرد مالی رابطه ای وجود ندارد لذا میتوان این عدم انطباق در یافتهها را به اندازه کسب و کار و مدت زمان مالکیت خانواده نسبت داد (صدیق و گبا، 2021). از طرفی با توسعه شرکتهای خانوادگی و شکل گیری تعارضاتی مبنی بر رویدادهای محرک (انتصاب برخی از اعضای خانواده در سمتهای ارشد یا تصمیم بازنشستگی موسس)، سیستم ناپایدار می شود (موریس و همکاران، 1996). به این ترتیب، بیثباتی سیستم در رقابت بین نامزدهای متعدد، تضاد منافع بین گروه های ذینفع در خانواده، نوسان بین استخدام اعضای خانواده یا مدیران حرفه ای در انتخاب اجرایی و توزیع حقوق مالکیت، کنترل و مدیریت آغاز میشود(وانگ و همکاران، 2022). محققان همچنین معتقدند یکی دیگر از عوامل مرتبط با کاهش نتایج عملکرد مالی، تأثیر نامطلوب فرزندان نسل دوم یا سوم بنیانگذاران است (مورو و پروتسی[xx]، 2019). بنابراین، در کوتاهمدت، زمانی که کسبوکارهای خانوادگی نسبتاً کوچک هستند و روح کارآفرینی دارند، میتوانند از انگیزهها و قابلیتهای رهبری بهره ببرند و انعطافپذیر و سازگار با تغییرات باقی میمانند (شبیر، 2018). بنابراین در مقایسه با شرکت های غیر خانوادگی، نتایج مالی بهتری را تجربه می کنند. با این حال، در بلندمدت خانواده شرکتها بزرگتر میشوند و ادامه تضمین چنین سازگاری و انعطافپذیری چالش برانگیز میشود (صدیق و گبا، 2021). بنابراین یک چارچوب حاکمیت شرکتی قوی در شرکتهای خانوادگی ممکن است تأثیر منفی مشکلات را کاهش دهد(ال-اوکیلی و همکاران[xxi]، 2020) و بهرهگیری از سازکارهای حاکمیت شرکتی، مانند نظارت بر تصمیمات کنترل کننده سهامداران خانوادگی و حفاظت از دارایی های شرکت در برابر سوء استفاده مزایای زیادی برای شرکتهای خانوادگی به همراه دارد (پینتو و همکاران، 2019؛ گوپتا و چاوهان، 2023). با توجه به مطالعه اودا و همکاران[xxii] (2018)، حاکمیت شرکتی برای شرکتهای خانوادگی به دلایل مختلفی از جمله 1. خانواده رابطه بلندمدتی با کسب و کار دارد و میتوان آن را به نسلهای بعد انتقال داد. 2. خانواده میتواند دیدگاهها و هنجارهای فرهنگی خاصی داشته باشد که بر شیوه ادارهی کسبوکار تاثیرگذار است و در نهایت 3. سهامداران و اعضای هیاتمدیره مشاغل خانوادگی معمولاً با یکدیگر ارتباطاتی دارند و از این سه منظر حاکمیت شرکتی در کسب و کارهای خانوادگی با مشاغل غیرخانوادگی متفاوت است(صدیق و گبا، 2021). بنابراین در این مطالعه پژوهشگران قصد دارند بر اساس یک مرور نظاممند به مهمترین عواملی که بر حاکمیت شرکتی در یک کسب و کار خانوادگی تاثیر میگذارند پی برده و پیامدهای آن را نیز مورد بررسی قرار دهند..
روش پژوهش
روش این پژوهش، مرور نظاممند، بر مبنای الگوی پیشنهادی آیدن و همکاران[xxiii] (2017) است. این الگو، شامل پنج گام: برنامهریزی، انتخاب، استخراج و اجرا، میباشد. همچنین جهت تدقیق در انتخاب پژوهشهای مورد استفاده در این مطالعه، از روش سیلوا[xxiv] (2015) به عنوان فرایند انتخاب مقالات بهره گرفته شد. مراحل مذکور شامل 1) شناسایی مقالات و سپس استخراج آنها از پایگاههای معتبر علمی و حذف مقالات تکراری؛ 2) غربالگری مقالات، مطالعهی عنوان، چکیده و برگزیدن مقالات مرتبط با موضوع؛ 3) بازغربالگری، مرور مقدمه و نتایج مقالات مرحله قبل و انتخاب مقالات مرتبط و 4) ارزیابی؛ مرور برمبنای هدف مقالات غربال شده و انتخاب نهایی آنها می باشد.
شکل 1. فرایند اجرا با الگوگیری از استاندارد آیدن و همکاران (2017) و سیلوا (2015)
پایگاه های علمی برای انتخاب مقالات عبارت بودند از: اسکاپوس؛ وبافساینس و گوگلاسکالر. در این مرور، صرفا مقالات چاپ شده در مجلات علمی دارای اعتبار که به زبان انگلیسی نوشته شده اند، در نظر گرفته شد. عبارت "حاکمیت شرکتی" و "شرکت های خانوادگی" در بخش جستوجوی این سه پایگاه با فیلتر «عنوان، چکیده و واژگان کلیدی» از سال 2019-2023 (5سال اخیر)، با مجموع تعداد 440 مقاله استخراج شد. سپس بدلیل نامناسب یا غیرمرتبط تشخیص داده شدن بخش گستردهای از منابع، تعدادی از مقالات از فرایند بررسی خارج و در مراحل بعدی با توجه به مابقی بخشهای مقالات شامل عنوان، چکیده، مقدمه و نتایج، تعدادی دیگر از مقالات حذف و در مرحله مطالعه مقدمه و نتیجه گیری تعداد 66 مقاله براساس مرور نظام مند (کوئینانس و راسو[xxv] ، 2017)مورد بررسی وارزیابی قرارگرفتند. در نهایت، تعداد 43 مقاله بر اساس سنجش میزان کیفیت آنها (بر اساس روش پیشنهادی کالدول) و همسویی با اهداف پژوهش(مبتنی بر بستر و زمینه حاکمیت شرکتی در کسبوکارهای خانوادگی) شناسایی شدند و برای پاسخ به پرسش اصلی مطالعه مورد بررسی قرار گرفت. در بخش بعدی یافتههای پژوهش ، تحلیل و ارزیابی شدند. در بخش تحلیل دادهها ابتدا مقالات در سه دسته کلی پیشایندها، پسایندها و ابعاد حاکمیت شرکتی در کسبوکارهای خانوادگی دستهبندی شدند. در گام بعد با مقولهسازی مفاهیم موجود در هر دسته تلاش شد تا مدل جامع و یکپارچهای از حاکمیت شرکتی در زمینه کسبوکارهای خانوادگی ارائه شود و ابعاد این مدل تبین شوند. بر اساس نتایج بدست آمده در مجموع 75 کد بهدست آمد که سهم پیشایندهای حاصل از پژوهش تعداد 17 کد، سهم ابعاد تعداد29 و سهم پیامدهای آن تعداد 29 کد میباشد
یافتههای پژوهش
تحلیل توصیفی مطالعه
شکل (2) روند مطالعات انجام شده در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی به تفکیک سالهای 2019 تا 2023 را نمایش داده است. این نمودار نشان میدهد که بیشترین تعداد پژوهش در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی در سال 2021 پذیرش شده است و آمار سال 2022 تا تاریخ 20 ماه اکتبر نیز بسیار نزدیک به سال 2021 است و حتی ممکن است تا انتهای سال 2022 از رکورد سال 2021 نیز فراتر رود. شایان ذکر است که تنها تعداد محدودی از فصلنامهها شمارههای جدید خود را در سال 2023 به چاپ رسانیدهاند.
شکل 2. روند اسناد چاپ شده در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی به تفکیک سالهای 2019 تا 2023 در پایگاه استنادی اسکاپوس، )پژوهشگران(
همچنین شکل (3) نشان میدهد که در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی، سهم مطالعات در زمینه کسب وکار، مدیریت و حسابداری در جایگاه نخست قرار دارند.
شکل 3. سهم علوم مختلف در مقالات چاپ شدهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی به تفکیک سالهای 2019 تا 2023 در پایگاه استنادی اسکاپوس، پژوهشگران
بیشترین سهم از اسناد چاپ شده در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی، به مقالات دارای اعتبار علمی، در رتبه دوم به مقالات مروری و در رتبه سوم این اسناد به مقالات کنفرانسی تعلق دارد. کشورهای ایالات متحده، اسپانیا و چین رتبه اول تا سوم چاپ اسناد مرتبط با حوزه حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی را به خود اختصاص دادهاند و در میان ده کشور با رتبه های اول تا دهم اسناد چاپی این حوزه در سالهای 2019-2023 نام شش کشور آسیایی قرار دارد.
سهم تولید اسناد توسط نویسندگان برتر مرتبط با حوزه حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی نشان میدهد که گوزمان و تروجیلو با تولید 5 سند در رتبهی اول و ال-اوکیلی، گونزالس و یه؛ با سهم تولید 4 سند در رتبهی دوم قرار دارند.
شکل4. سهم تولید فصلنامههای برتر در حوزهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی به تفکیک هر کشور در سالهای 2019 تا 2023 در پایگاه استنادی اسکاپوس، پژوهشگران
یافتههای تحلیل محتوا
مفهوم یکپارچهسازی شده حاکمیت شرکتی در کسب و کارهای خانوادگی
حاکمیت شرکتی به مجموعهای از استراتژیهای توصیفگر قوانین و رویهها برای تصمیمگیری در امور شرکت اتلاق میشود که منافع مدیران، سهامداران و سایر ذینفعان را پوشش میدهد (صحنی و همکاران، 2017). بسیاری از محققان تأثیر قابل توجه حاکمیت شرکتی بر عملکرد شرکت را نشان دادهاند و معتقدند که استفاده از سازوکارهای حاکمیت شرکتی کارآمد برای ادامه حیات هر شرکتی ضروری است (مصباح صدیق و گبا، 2021). سازوکارهای حاکمیت شرکتی از جمله سیستمها و ساختارهایی است که شرکت با استفاده از آنها توانمندیهای اقتصادی و مشروعیت عملیات را هدایت و کنترل میکند (ا ای سی دی، 2004). این مفهوم حوزه وسیعی از توسعه مسئولیتها و حقوق در میان سهامداران مختلف شرکت را پوشش میدهد و شامل ویژگیهای مختلفی از جمله: 1. اندازه هیات مدیره، 2. استقلال هیات مدیره، 3. تنوع هیات مدیره، 4. تمرکز مالکیت، 5. نوع مالکیت، 6. دوگانگی نقش، 7. استقلال کمیته حسابرسی، 8. کمیته نامزدی و پاداش، 9. کمیته مدیریت ریسک و 10. کیفیت حسابرسی است (آنانزه، 2022؛ ساها و کابرا، 2021؛ عارف و شبیر، 2019؛ ییلماز[xxvi]، 2018). یکی از مهمترین سازوکاری که به حاکمیتشرکتی کمک میکند تا اقدامات را تحت نظارت و کنترل قرار دهد، هیاتمدیره است (گوپتا و چاوهان[xxvii]، 2023). اعضای هیاتمدیره از مالکان و مدیران شرکت (مملی و همکاران، 2012) شکل میگیرد که یکی از وظایف این هیات، کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و احتمال شکلگیری منافع خصوصی برای مدیران از طریق بکارگیری سازوکارهای موثر است که رفتار فرصتطلبانه برخی از مدیران را با مسئول کردن پیامدهای اعمالشان، کنترل میکند (ساها و کابرا، 2021). در همه شرکتها از جمله شرکتهای خانوادگی، هیاتمدیره به عنوان حیاتیترین مکانیسم حاکمیت شرکتی داخلی در نظر گرفته میشود (روسیگنولی و همکاران[xxviii]، 2020؛ جارا و همکاران[xxix]، 2019). بر اساس پژوهشهای اخیر، در چشم انداز اقتصادی جهان، شرکتهای خانوادگی توانستهاند سهمی در حدود دو سوم از تجارت جهانی را از آن خود کنند (گوپتا و چاوهان[xxx]، 2023؛ دی ماسیس و همکاران، 2018). شرکتهای خانوادگی سیستمی متشکل از سه زیرسیستم خانواده، شرکت و کارآفرین هستند که تا زمانی که کارآفرین موسس در جایگاه خود قرار داشته باشد، سیستم نسبتاً پایدار است (وانگ و همکاران، 2022). از طرفی با توسعه شرکت های خانوادگی و شکل گیری تعارضات مبنی بر رویدادهای سازمانی (انتصاب برخی از اعضای خانواده در سمتهای ارشد یا تصمیم بازنشستگی موسس)، سیستم ناپایدار می شود (موریس و همکاران، 1996). محققان همچنین معتقدند یکی از عوامل مرتبط با کاهش نتایج عملکرد مالی، تأثیر نامطلوب فرزندان نسل دوم یا سوم بنیانگذاران است (مورو و پروتسی[xxxi]، 2019). بنابراین، در کوتاهمدت، زمانی که کسبوکارهای خانوادگی نسبتاً کوچک هستند و روح کارآفرینی دارند، میتوانند از انگیزهها و قابلیتهای رهبری بهره ببرند (شبیر، 2018). بنابراین در مقایسه با شرکتهای غیر خانوادگی، نتایج بهتری را تجربه کنند. با این حال، در بلندمدت خانواده شرکتها بزرگتر میشوند و ادامه تضمین چنین سازگاری و انعطافپذیری چالش برانگیز میشود (مصباح صدیق و گبا، 2021). بنابراین یک چارچوب حاکمیت شرکتی قوی در شرکتهای خانوادگی ممکن است تأثیر منفی مشکلات را کاهش دهد(ال-اوکیلی و همکاران[xxxii]، 2020) و بهرهگیری از سازکارهای حاکمیت شرکتی، مانند نظارت بر تصمیمات کنترل کننده سهامداران خانوادگی و حفاظت از دارایی های شرکت در برابر سوء استفاده مزایای زیادی برای شرکتهای خانوادگی به همراه دارد (پینتو و همکاران، 2019؛ گوپتا و چاوهان، 2023). به این ترتیب، بیثباتی سیستم در رقابت بین نامزدهای متعدد، تضاد منافع بین گروه های ذینفع در خانواده، نوسان بین استخدام اعضای خانواده یا مدیران حرفه ای در انتخاب اجرایی و توزیع حقوق مالکیت، کنترل و مدیریت آغاز میشود(وانگ و همکاران، 2022). چسبرو در مطالعه خود بیان میکند که حاکمیت شرکتی یک سیستم و ساختار پایدار حکومتی است که به حل تعارضاتی که در بین اعضای خانواده ایجاد می شود کمک می کند. علاوه بر این، تصمیم گیری روشن را تسهیل می کند و عقلانیت را تقویت می کند، در نتیجه تضاد منافع را کاهش می دهد و شهرت کسب و کار را بهبود می بخشد(چسبرو و همکاران، 2022). با بررسی یافتهها و نتایج مطالعات پیشین میتوان به این نکته اشاره کرد، حاکمیت شرکتی برای شرکتهای خانوادگی به دلایل مختلفی از جمله 1. خانواده رابطه بلندمدتی با کسب و کار دارد و میتوان آن را به نسل های بعد انتقال داد. 2. خانواده میتواند دیدگاهها و هنجارهای فرهنگی خاصی داشته باشد که بر شیوه ادارهی کسبوکار تاثیرگذار است و در نهایت 3. سهامداران و اعضای هیات مدیره مشاغل خانوادگی معمولاً با یکدیگر ارتباطاتی دارند و از این سه منظر حاکمیت شرکتی در کسب و کارهای خانوادگی با مشاغل غیرخانوادگی متفاوت است(مصباح صدیق و گبا، 2021). بنابراین بررسی ادبیات و نتایج سایر مطالعات این نیاز را ایجاد کرد تا پژوهشگران با یک نگاه کل نگر و بر اساس یک مرور نظاممند به مهمترین عواملی که بر حاکمیت شرکتی در یک کسب و کار خانوادگی تاثیر میگذارند اشاره کنند و پیامدهای آن را نیز مورد بررسی قرار دهند. در این مطالعه با بهرهگیری از چارچوب ایدیاُ[xxxiii]؛ که توسط پائول و بنیت[xxxiv] (2018) ارائه شد، به بررسی روابط میان سازهها در قالب پیشایندها، تصمیمات و نتایج مرتبط با این مفهوم پرداخته میشود. پیشایندها مبتنی بر چارچوب ایدیاُ؛ دلیل درگیر یا عدم درگیری یک رفتار است، تصمیمات به عملکرد رفتاری یا عدم عملکرد رفتاری اشاره دارد و نتایج؛ ارزیابی حاصل از عملکرد رفتاری را مدنظر قرار میدهد. با بررسی و تحلیل مطالعات انجام شده پیرامون حاکمیت شرکتی در کسبوکارهای خانوادگی عواملی چون: آئیننامه رفتاری اعضای خانواده، آئیننامه مدیریت ثروت خانواده، وجود دفتر سهام خانواده، منشور اخلاقی خانواده، شکلگیری مجمع خانواده، مسئولیت اجتماعی خانواده، بهبود ساختار مالی شرکت، افشا و شفافیت، نظارت سرمایهگذاران نهادی، پاسخگویی مناسب در قبال سهامداران خارج از خانواده، مسئولیتپذیری در برابر ذینفعان را به عنوان پیشایندهای یک نظام حاکمیت شرکتی مطلوب در کسبوکارهای خانوادگی میتوان برشمرد. در سویی دیگر عواملی چون: بهبود نظام استخدام و جانشینپروری در کسبوکار خانوادگی، بهبود نظام کنترل استراتژیک و تضاد منافع، بهبود میزان استقلال مدیران در تصمیمگیری، بهبود سطح درآمدها، مدیریت بهینه هزینهها، توسعه قابلیتهای پویا، بهبود بازده سهام، بهینهسازی بازده سرمایهگذاریها، مدیریت بهینه سرمایه در گردش، بهبود ارزش شرکت، بهبود افشای داوطلبانه و کاهش هزینههای خانوادگی را میتوان از مهمترین پسایندهای یک نظام حاکمیت شرکتی مطلوب در کسبوکارهای خانوادگی برشمرد.
ابعاد حاکمیت شرکتی در کسب و کارهای خانوادگی
اندازه هیاتمدیره
اندازه هیاتمدیره یک فاکتور برجسته جهت ارزیابی میزان اثربخشی اقدامات هیاتمدیره است (المزیقر و احمد، 2022). گوپتا و چاوهان (2023)، معتقدند که اندازه هیاتمدیره فراتر از یک ابزار کنترلی در حاکمیت شرکتی کسب و کارهای خانوادگی به ایفای نقش میپردازد زیرا در شرایط متلاطم محیطی؛ تخصص، دانش و تجربه متنوع هیاتمدیره (که معمولا در کسبوکارهای خانوادگی دارای کمبود و پراهمیت است) به بهبود عملکرد شرکت کمک میکند. مطالعات کپیل و میشرا[xxxv] در هند (2018) و مرندینو و ملویله[xxxvi] در ایتالیا (2019)، نشان داد که هرچه هیاتمدیره بزرگتر باشد، عملکرد شرکت بهبود میابد. بعلاوه هیاتمدیرههای بزرگتر در محیطهای چالشبرانگیز، این توانایی را بیشتر دارند که بتوانند منابع و نیروها را بسیج کرده و منافع ذینفعان را به عنوان دارایی حیاتی شرکت تامین کنند. همچنین در هیاتمدیرههای بزرگتر، علاوه بر فرد تصمیمگیر، افرادی دیگر از اعضای هیاتمدیره که به همان اندازه توانمند هستند، آن تصمیم را ارزیابی میکنند و در نتیجه پاسخگویی تصمیم را میسنجند لذا این ارزیابی همتایان و پاسخگویی روشن تصمیمها، به نوبه خود منجر به بهبود عملکرد در کسب وکارهای خانوادگی می شود(گوپتا و چاوهان، 2023).
مالکیت خانواده
ساختار مالکیت را میتوان بر اساس سطح تمرکز مالکیت و هویت مالک آن تحلیل کرد (الچرانی و ابراهام، 2022)، با اینحال ساختار مالکیت برای شرکتهای مختلف متفاوت است (صالحی و همکاران، 2021). در ادبیات حاکمیت شرکتی، نوعی از مالکیت که در آن سهامداران اصلی، اعضای یک خانواده یا خویشاوند هستند، درصد بالایی از سهام یا وابستگی در هیاتمدیره را داشته و تأثیر زیادی بر شرکت میگذارند، به مالکیت خانواده اشاره دارد (اندرسون و همکاران[xxxvii]، 2003). همچنین مهم ترین موضوع در مطالعات مربوط به مالکیت خانواده، چگونگی تعریف چنین بنگاه هایی است. به طور کلی، مالکیت خانوادگی به بنگاه هایی اطلاق می شود که سهام آنها در اختیار یک خانواده بوده و اعضای خانواده به طور همزمان عضو هیاتمدیره بوده و یا در سمتهای مختلف مدیریتی و عملیاتی مشغول به کار هستند (صالحی و همکاران، 2021). یک دیدگاه برجسته در رابطه با مالکیت شرکتهای خانوادگی نشان میدهد که خانوادهها به عنوان یک سهامدار مسلط، میتوانند با تونل زدن منابع از شرکتها، از سرمایهگذاران خرد، سلب مالکیت کنند (بک و همکاران[xxxviii]، 2004؛ بوبکری و همکاران[xxxix]، 2010؛ جبران و چی، 2021). در دیدگاه مقابل، شرکتهای خانوادگی توانایی انعطافپذیری بیشتری در شرایط سخت از خود نشان داده و تضمین بیشتری برای بقای بلندمدت ارائه میدهند (ویلاونگا و آمیت[xl]، 2010). مطالعه کرسپی-کلادرا و مارتین-اولیور[xli] (2015)، نشان داد که شرکتهای خانوادگی در مقایسه با شرکتهای غیر خانوادگی دسترسی بهتری به اعتبار داشته و مطالعه اسن و همکاران[xlii] (2015)، نیز نتایجی مبتنی بر ارائه عملکرد بهتر را در شرکتهای خانوادگی برجسته ساخت. بنابراین توجه به شرکتهای خانوادگی دارای اهمیت بالایی برای رونق اقتصادی هر کشوری است.
تنوع جنسیتی هیاتمدیره
بر اساس دیدگاه مبتنی بر منابع، تنوع جنسیتی هیاتمدیره اقدامات نظارتی و مشاورهای را بهبود بخشیده (گرونینگ[xliii]، 2019)، منجر به تنوع فرهنگی، توسعه دیدگاهها (چاتجوتامارد و همکاران[xliv]، 2021)، مشروعیتبخشی به شیوههای اداره شرکت شده (هیلمن و همکاران[xlv]، 2007) و کیفیت تصمیمسازی را ارتقا میدهد (لوکیل و همکاران[xlvi]، 2019؛ گالاواتی و دی استه، 2022). با این وجود ادبیات متناقضی در زمینه تنوع در هیاتمدیره وجود دارد که آنرا به مثابهی یک شمشیر دو لبه درنظر گرفته است (میلیکن و مارتینز[xlvii]، 1996). زیرا ممکن است هم تأثیر مثبت و هم منفی بر نتایج هیاتمدیره بگذارد. برای مثال همبریک و همکاران[xlviii] دریافتند که هیاتمدیرههای متنوع و ناهمگن در اقدامات و پاسخهای خود به محیطهای پیچیده در مقایسه با سایر شرکتهای همگن، کندتر هستند. به این دلیل است که اجماع نظرات مخالف و موافق در حیطهی تنوع جنسیتی به زمان احتیاج دارد (جبران و چن، 2021).
مطالعات نسبتا کمی به بررسی نقش زنان در شرکتهای خانوادگی میپردازد (مارتینزجیمنز[xlix]، 2009; سرکار و سلارکا[l]، 2021، گالاواتی و دی استه، 2022). شواهد مبنی بر آن است که زنان با حضور بیشتر و دوستانهتر در جلسات و نظارت سختگیرانهتر در مجموع مشکلات در شرکت را به حداقل میرسانند (متیو و همکاران[li]، 2016؛ بیریندلی و همکاران[lii]، 2020). در این راستا، ویژگیهای شرکتهای خانوادگی در شکلدهی به مشارکت زنان به شیوهای منحصربهفرد عمل میکند (مارتینزجیمنز، 2009). با اینحال در شرکتهای خانوادگی نیز مانند سایر شرکتها، کلیشههای جنسیتی منجر شده است که، زنان تمایل به نامرئی و خاکستری نگه داشته شدن تمایل نشان دهند، زیرا علیرغم نقش حیاتی آنها در تقویت وحدت خانواده و در نتیجه کمک به تداوم کسب و کار (پوزا و مسر[liii]، 2001)، اغلب به طور رسمی به رسمیت شناخته نمیشوند، به ندرت به عنوان نامزد جانشینی در نظر گرفته میشوند (باننو و همکاران[liv]، 2021؛ بیوگرن و همکاران[lv]، 2018) و اغلب به دلایل روحیهی مربوط به حفظ کنترل خانواده و حمایت از ترجیحات آنها با درگیریهای ناشی از وفاداری مواجه میشوند (سرکار و سلارکا، 2021؛ گالاواتی و دی استه، 2022).
دوگانگی نقش مدیر عامل
دوگانگی نقش یعنی موقعیتی که در آن مدیر عامل شرکت همان رییس هیئت مدیره است (دالتون و همکاران، 1998). دیدگاههای مختلفی علیه دوگانگی نقش وجود دارد چرا که این دوگانگی نقش نظارت و کنترل هیات مدیره را کمرنگ کرده و درنتیجه بر حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی تاثیر منفی میگذارد (گوپتا و چاوهان، 2023). مطالعه فرح و همکاران در سال 2021 در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نشان داد که تفکیک وظایف رئیس هیاتمدیره از وظایف مدیرعامل بسیار دشوار است، درحالیکه برخی دیگر از مطالعات این جدایی را کارآمد و سازنده پنداشتهاند. یک مدیرعامل، ممکن است از موقعیت خود سوءاستفاده کند و منافع شخصی خود را به منافع شرکت ترجیح دهد(فرح و همکاران، 2021). این امر ممکن است منجر به تصمیمات پرضرری برای عملکرد شرکت و توقف اقدامات استراتژیک شود. علاوه بر این، محققان استدلال میکنند که مدیران عامل منتخب از خانواده، شرکتهای خانوادگی را در درجه اول برای محافظت از رفاه و نیازهای خانواده مدیریت میکنند (برون و همکاران، 2012؛ گوپتا و چاوهان، 2023). با این وجود، بررسی نقش مدیرعامل در63 بانک ترکیه نشان داد که برای بانکهایی که مدیرعاملی با نقشی غیردوگانه دارند کارایی ریسک/بازده بالاتر است. درحالی که شرکتهای بورسی بحرین، جهت افزایش کارایی و کنترل این دو نقش را مجزا از یکدیگر درنظر میگیرند. تفاوتهای بین ملل مختلف، معیارهای عملکرد متفاوت و سایر اختلافات منجر به این دوگانگی در برخورد با نقش مدیرعامل شده است (فرح و همکاران، 2021). مدیران عامل منتخب از خانواده در شرکتهای خانوادگی، معمولاً از طریق استراتژیهای سرمایهگذاری نسلی، حکومتی محکم برای نسلهای بعدی با هدف اصلی حفظ ثروت خانواده ایجاد میکنند (کارنی، 2005؛ شولتز و گداجلوویک[lvi]، 2010). بنابراین، دوگانگی نقش مدیرعامل ممکن است شرکتهای خانوادگی را از هدف اصلی به حداکثر رساندن ارزش شرکت منحرف کند. از طرفی با توجه به قدرت گسترده رئیس هیاتمدیرهی مدیرعامل، برای سایر اعضای هیات مدیره و سهامداران خارج از خانواده دشوار است که تصمیمات او را به چالش بکشند (جیانگ و پنگ[lvii]، 2011).
دیدگاه دوم و مخالف، بر وحدت فرماندهی ارائه شده به هیات مدیره و مدیران تاکید دارد. دوگانگی نقش مدیر عامل در شرکتهای خانوادگی، مدیرعامل را در اختیار و کنترل کامل برای سازماندهی منابع جهت رسیدن به عملکرد مطلوب توانمند میسازد (هرناندز[lviii]، 2012) و منجر به حداکثر کردن ثروت سهامداران و افزایش عملکرد کلی شرکت میشود (برون و همکاران[lix]، 2012). با این وجود گوپتا و چاوهان معتقدند که با ترکیب دودیدگاه، احتمال تاثیرگذاری مثبت دوگانگی نقش مدیرعامل در شرکتهای خانوادگی بیشتر است (گوپتا و چاوهان، 2023).
استقلال هیاتمدیره
مطالعات نشان داده است که حضور مستقل هیات مدیره، رفتارهای فرصت طلبانه مدیران و وقوع تقلب در صورتهای مالی را کاهش میدهد (واتس و همکاران[lx]، 1978؛ بیزلی[lxi]، 1996)، و به طور قابل توجهی با عملکرد شرکت مرتبط است (لئونگ و همکاران[lxii]، 2014؛ النجار[lxiii]، 2014؛ زاتونی و همکاران[lxiv]، 2017). برخی دیگر از پژوهشگران، استدلال کردند که یک هیاتمدیرهی مستقل یک مکانیسم نظارتی مؤثر برای محدودساختن دستکاری سود ارائه میدهند (قطینه و همکاران[lxv]، 2013؛ کاپور و گوئل[lxvi]، 2019؛ ستیاوان و همکاران[lxvii]، 2019). به علاوه مرور گزارشهای مسئولیتهای اجتماعی شرکتها نشان داده است که حضور یک عضو هیات مدیره خارجی، مدیریت را برای برآوردن نیازهای ذینفعان تشویق میکند (الفدلی[lxviii]، 2020). به طور کلی یافتهها حاکی از آن است که مدیران خارجی برای نظارت بر رفتارهای مدیریت کارآمدتر هستند و میتوان نتیجه گرفت که استقلال هیات مدیره ممکن است منجر به محدود کردن رفتارهای نادرست مدیریت شود که میتواند منجر به کاهش مدیریت سود شود (عبدو و همکاران[lxix]، 2020؛ المزیقر و احمد، 2022).
بحث و نتیجهگیری
این مرور با هدف اصلی 1) واکاوی و یکپارچهسازی مفهوم حاکمیت شرکتی بویژه در شرکتهای خانوادگی، 2) شناخت عوامل و اجزای شکل دهندهی حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی و 3) معرفی پیشایندها و پیامدهای حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی انجام شد. عملکرد بهتر شرکتهای خانوادگی برای اکثر کشورها حائز اهمیت است زیرا مشاغل خانوادگی غالبترین و قدیمیترین شکل کسبوکار در جهان را تشکیل میدهند که با ایجاد میلیونها شغل مستقیم و غیرمستقیم، جریانهای درآمدی قابل توجهی را به اقتصادها تزریق کرده است و نقش مالکان خانواده به عنوان مباشر در بهبود عملکرد شرکتها را نشان می دهد. اما با این وجود مطالعات نشان میدهند که تنها 5 تا 15 درصد به نسل سوم ادامه می دهند و به صورت موفق آمیز به دست نوادگان بنیانگذار سپرده می شوند. یکی از مهمترین ویژگی کسبوکارهای خانوادگی عدم پایداری بلندمدت بسیاری از آنها است. در واقع حدود دو سوم تا سه چهارم مشاغل شرکتهای خانوادگی در دوران تصدی موسس خود یا فرو می ریزند یا توسط بنیانگذاران فروخته می شوند. از علل اصلی این فروپاشی فقدان نظام حاکمیت شرکتی اثربخش به دلایلی همچون پیچیدگی، عدم وجود نظم و غیررسمی بودن آنها است.
بر اساس یافتههای حاصل از این مرور نظاممند میتوان اشاره کرد که در بسیاری از مطالعات انتقال ارزشها، مأموریت و چشمانداز بلندمدت خانواده به همه اعضای خانواده، مطلع نگهداشتن اعضای خانواده در مورد دستاوردهای تجاری مهم، چالشها و جهتگیریهای استراتژیک، به اشتراک گذاشتن مقررات و تصمیماتی که ممکن است منافع اعضای خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. این تصمیمات میتواند در مورد استخدام اعضای خانواده، تقسیم سود و سایر منافع باشد، ایجاد کانال ارتباطی برای شنیدن اظهارنظرها و ایدههای اعضای خانواده در مورد کسبوکار، اجازه دادن به اعضای خانواده برای گرد هم آمدن و مشارکت در اتخاذ تصمیمهای ضروری و فراهم آوردن امکان مدیریت و انتقال دانش و جانشین پروری به دور از تضاد و تعارضات بین نسلی از اهداف اصلی و کلیدی یک نظام حاکمیت شرکتی اثربخش در بستر یک شرکت خانوادگی میباشند.
اندازه هیاتمدیره به عنوان یک بعد دارای اهمیت مورد توجه بسیاری قرار گرفته است و این مولفه نسبت به سایر ابعاد حاکمیت شرکتی فراوانی بیشتری در مطالعات داشته است و بیش از سایر ابعاد به آن پرداخته شده است. بعد اندازه هیاتمدیره در شرکتهای خانوادگی به این مهم اشاره دارد که با بزرگ شدن اندازه هیاتمدیره فاکتور برجسته جهت ارزیابی میزان اثربخشی اقدامات هیاتمدیره به عنوان ابزار کنترلی در حاکمیت شرکتی کسبوکارهای خانوادگی به ایفای نقش میپردازد زیرا در شرایط متلاطم محیطی؛ تخصص، دانش و تجربه متنوع هیاتمدیره، که معمولا کسبوکارهای خانوادگی در آن دارای ضعف هستند، به بهبود عملکرد شرکت کمک میکند.
از سوی دیگر در بعد ساختار مالکیت، مالکیت خانواده به عنوان دومین شاخص با بیشترین فراوانی در مطالعات مورد بررسی قرار گرفته این مطالعه یافت شد. درصد بالایی از سهام یا وابستگی میان اعضای هیاتمدیره و تأثیرگذاری زیاد بر تصمیم سازیها و سپس عملکرد شرکت به این نوع از مالکیت اشاره دارد و دیدگاه های مختلفی را به سمت خود معطوف داشته است. اینکه خانوادهها میتوانند با برتری سهامداری و روابط میان اعضای خانواده خود، از سرمایهگذاران خرد، سلب مالکیت کنند با این وجود از طرف دیگر میتوانند توانایی انعطافپذیری بیشتری در شرایط سخت از خود نشان دهند در مقایسه با شرکتهای غیر خانوادگی دسترسی بهتری به اعتبارات داشته و عملکرد بهتری از خود ارئه دهند.
یافتههای این مطالعه نشان میدهد که شرکتهای خانوادگی باید باور داشته باشند که مالکیت آنها میتواند به طور مثبت بر عملکرد شرکت تأثیر بگذارد، اما مطالعات نشان داده است که فقط تا یک نقطه مشخص زیرا همزمان با پیر شدن شرکتها و انتقال مالکیت به نسل بعدی، مزایای مباشرت شروع به محو شدن میکند (سریواستاوا و باتیا[lxx]، 2021). علاوه بر این، با افزایش اعضای خانواده و با معرفی اعضای جدید، اثر خویشاوندی ایجاد شده و عملکرد برتر را کاهش میدهد. بنابراین، با افزایش سن شرکتها و کنترل نسلهای جدیدتر، شرکتهای خانوادگی باید مدیران حرفهای و استانداردهای شفافتری را برای حاکمیت شرکتی معرفی کنند.علاوه بر دو مولفه یاد شده تنوع جنسیتی هیاتمدیره در شرکتهای خانوادگی به عنوان سومین بعدی که در پنج سالهی گذشته در اغلب مطالعات سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده است از آن جهت حائز اهمیت است که در کشور ما نیز در سالهای اخیر شاهد کارآفرینی بسیاری از شرکتهای نوپا توسط بانوان هستیم. بر اساس دیدگاه مبتنی بر منابع، تنوع جنسیتی هیاتمدیره اقدامات نظارتی و مشاورهای را بهبود بخشیده منجر به تنوع فرهنگی، توسعه دیدگاهها و کیفیت تصمیمسازی میشود با این وجود مطالعات مختلف نشان داد که تنوع جنسیتی، میتواند هم تأثیر مثبت و هم منفی بر نتایج هیاتمدیره بگذارد. شواهد مبنی بر آن است که زنان با حضور بیشتر و دوستانهتر در جلسات و نظارت سختگیرانهتر در مجموع، مشکلات شرکت را به حداقل میرسانند اما علیرغم نقش حیاتی آنها در تقویت وحدت خانواده و در نتیجه کمک به تداوم کسب و کار، کلیشههای جنسیتی منجر شده است که تمایل به نامرئی ماندن از خود نشان دهند و به ندرت به عنوان نامزد جانشینی در نظر گرفته میشوند.
بهعلاوه در این مقاله، ابعاد حاکمیت شرکتی به چهار زیربعد ویژگیهای هیات مدیره (هیات مدیره در کنترل یک یا چند خانواده، هیات مدیره در کنترل یک یا چند خانواده همراه با رهبری، اندازه هیاتمدیره، تنوع جنسیتی هیاتمدیره، حضور بانوان، دوگانگی نقش مدیر عامل، استخدام مدیریت غیرخانوادگی، مدیران مستقل، تصدی مدیرعاملی)، ساختار مالکیت(مالکیت خانواده، مالکیت نهادی یا دولتی، تمرکز مالکیت، مدیرعامل موسس)، ساختار کمیته حسابرسی (کیفیت حسابرسی، اندازه کمیته حسابرسی، استقلال کمیته حسابرسی، جلسات کمیته حسابرسی، تخصص کمیته حسابرسی) و سایرکمیته ها(کمیته مدیریت ریسک، کمیته مسئولیت اجتماعی، سهامداران و کمیته نامزدی و پاداش) تفکیک شده است. همچنین در این مطالعه سه بعد زمینه فرهنگی شرکت، منشا قانونی کشورها و منشور اخلاقی شرکت به عنوان ابعاد کلان اثرگذار بر پیشایندها و پیامدهای حاکمیت شرکتی در نظر گرفته شده است که از مطالعات مختلف احصا شد. بهعلاوه پیامدهای حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی به دو بعد پیامدهای مالی (افزایش هزینههای تحقیق و توسعه، مدیریت سود واقعی، سطح بدهی، مدیریت درآمدها، بازده غیرعادی تجمعی، بازده سهام، سرمایه گذاری، دارایی های نقدی در شرکتهای خانوادگی، ریسک سقوط قیمت سهام، عملکرد مالی شرکت) و پیامدهای غیرمالی (استخدام مدیریت غیرخانوادگی، مدیران مستقل، قابلیت های پویا، عملکرد ساختارهای حاکمیتی خاص شرکت، بهبود ارزش شرکت، افشای داوطلبانه، افشای محیطی، اجتماعی و حاکمیتی، عملکرد شرکت، هزینههای نمایندگی، خصوصی ماندن، واگذار کردن، مرکزیت اقتدار، تشکیل پیوند سیاسی) تقسیم شدهاند. در نهایت اینکه بررسی ادبیات حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی نشان داد که مالکیت خانواده نتایج متفاوتی نسبت به سایر شرکتها در حاکمیت شرکتی ایجاد میکند زیرا اول این که خانواده رابطه بلندمدتی با کسب و کار دارد و میتوان آن را به نسلهای بعد انتقال داد. دومین مساله این است که خانواده میتواند دیدگاهها و هنجارهای فرهنگی خاصی داشته باشد که بر شیوه ادارهی کسبوکار تاثیرگذار است و در نهایت این مهم که سهامداران و اعضای هیاتمدیره مشاغل خانوادگی معمولاً با یکدیگر ارتباطاتی دارن.
پیشنهادها
با بررسی و تحلیل سیستماتیک مطالعات و پژوهشها در حوزه حاکمیت شرکتی کسبوکارهای خانوادگی، دو دسته پیشنهاد را میتوان ارائه نمود. دسته اول پیشنهادات کاربردی ویژه اعضای هیات مدیره شرکتهای خانوادگی و دسته دوم پیشنهادات ویژه پژوهشها و مطالعات آتی در این حوزه. به اعضای هیات مدیره کسبوکارهای خانوادگی پیشنهاد میشود:
از توانمندیهای ویژه در کسبوکارهای خانوادگی مانند تعهد بالا، قابلیت اطمینان و مدیریت دانش حداکثر بهرهمندی را در توسعه نظام حاکمیت شرکتی ببرند. اساسنامه خانواده که شامل پروتکل اقتصادی خانواده، بیانیه اصول خانواده، قواعد و مقررات خانواده و برنامه راهبردی و سیاست سرمایهگذاری خانواده است را به عنوان یک سند کلان و بالادستی برای حاکمیت شرکتی تدوین و تصویب نمایند. مجمع یا شورای خانواده را به عنوان یک واحد غیررسمی اما با اهمیت مافوق هیات مدیره تشکیل دهند. نقاط اهرمی تعارضات درون خانواده را شناسایی کرده و برای مواجه با آنها سناریو داشته باشند.اهداف کلان خانواده توسط شورای خانواده تدوین و اعضای خانواده بر روی آنها توافق نظر داشته باشند. کدهای رفتاری و منشور اخلاقی خانواده تدوین و مورد تصویب قرار گیرد.
به پژوهشگران نیز برای پژوهشهای آتی پیشنهاد میشود که:
در پژوهشهای آتی بیش از تمرکز بر مولفه هایی که در سایر مطالعات بدان پرداخته شده است به بررسی پیشایندها و پیامدهای حاصل از بکارگیری استراتژیهای حاکمیت شرکتی اثربخش در زمینه کسبوکارهای خانوادگی تمرکز کنند.همچنین پیشنهاد میشود که پیامدهای حاصل از بکارگیری استراتژیهای حاکمیت شرکتی اثربخش را در دو بعد عملکردهای مالی و غیرمالی مورد پژوهش قرار دهند و تنها به جنبه های مالی کاربرد حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانواده بسنده نکنند. درنهایت، پژوهشگران آتی؛ میتوانند این مفهوم را با کلیدواژههای جدیدتری نسبت به "حاکمیت شرکتی"، "حاکمیت شرکتی در کسبوکارهای خانوادگی"، "حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی" و "پیشایندها و پیامدهای حاکمیت شرکتی در شرکتهای خانوادگی" که در این مقاله استفاده شد، جستجو کنند.
پینوشتها
* استادیار گروه استراتژی، دانشکده مدیریت کسبوکار، دانشگاه تهران، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
** دانشجوی دکتری مدیریت بازاریابی، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال هجدهم، شمارۀ 69، بهار 1402، صفحه 134-105
[i] Misbah Sadiq & Tarek Roshdy Abdelhalem Gebba
[ii] Amin et al
[iii] Yeh & Trejos
[iv] Zaid et al
[v] Alshirah et al
[vi] Blanco et al
[vii] Fama & Jensen
[viii] Terjesen et al
[ix] Saha & Kabra
[x] Blue Ribbon Committee
[xi] OECD
[xii] Haddad et al
[xiii] Welford
[xiv] Ananzeh
[xv] Yı lmaz
[xvi] Gupta & Chauhan
[xvii] Rossignoli et al
[xviii] Jara et al
[xix] Wolfs and Kahveci
[xx] Murro & Peruzzi
[xxi] Al‐Okaily et al
[xxii] Oudah et al
[xxiii] Iden
[xxiv] Silva
[xxv] Quinones and Rusu
[xxvi] Yilmaz
[xxvii] Gupta & Chauhan
[xxviii] Rossignoli et al
[xxix] Jara et al
[xxx] Gupta & Chauhan
[xxxi] Murro & Peruzzi
[xxxii] Al‐Okaily et al
[xxxiii] ADO (antecedent, decisions, and outcomes)
[xxxiv] Paul and Benito
[xxxv] Mishra & Kapil
[xxxvi] Merendino و Melville
[xxxvii] Anderson et al
[xxxviii] Baek et al
[xxxix] Boubakri et al
[xl] Villalonga & Amit
[xli] Crespí-Cladera & Martín-Oliver
[xlii] Essen Essen et al
[xliii] Groening
[xliv] Chatjuthamard et al
[xlv] Hillman et al
[xlvi] Loukil et al
[xlvii] Milliken & Martins
[xlviii] Hambrick et al
[xlix] Martinez Jimenez
[l] Sarkar & Selarka
[li] Mathew et al
[lii] Birindelli et al
[liii] Poza & Messer
[liv] Bannò et al
[lv] Bjuggren et al
[lvi] Schulze & Gedajlovic
[lvii] Jiang & Peng
[lviii] Hernandez
[lix] Berrone et al
[lx] Watts et al
[lxi] Beasley
[lxii] Leung et al
[lxiii] Al-Najjar
[lxiv] Zattoni et al
[lxv] Quttainah et al
[lxvi] Kapoor & Goel
[lxvii] Setiawan et al
[lxviii] Al fadli et al
[lxix] Abdou et al
[lxx] Srivastava & Bhatia